Definicja: Niemal zawsze śmiertelna choroba wirusowa przenoszona poprzez ugryzienia zwierząt albo kontakt ran lub błon śluzowych z materiałem zakaźnym, atakująca ośrodkowy układ nerwowy. Jedna z najgroźniejszych chorób odzwierzęcych.
Epidemiologia: Występuje na całym świecie; bardzo rzadka w Europie. W Polsce ostatni zgłoszony przypadek u człowieka w 2002r.
Objawy: Ból w miejscu ugryzienia i wokół niego oraz ogólne złe samopoczucie, czasem gorączka. Niepokój, hydrofobia i napady lęku. Hydrofobia jest patognomonicznym objawem postaci pobudzeniowej (mózgowej) wścieklizny.
Badanie fizykalne: Pobudzenie ruchowe, agresywność, hiperwentylacja, ślinotok i drgawki, dysfagia. Niedowłady i śpiączka.
Diagnostyka: Rozpoznanie ustala się zazwyczaj klinicznie i na podstawie swoistego wywiadu lekarskiego.
Leczenie: Po ugryzieniu przez prawdopodobnie wściekłe zwierzę należy dokładnie przemyć ranę wodą, mydłem i alkoholem. Należy jak najszybciej podać szczepienie poekspozycyjne oraz ewentualnie ludzką swoistą immunoglobulinę przeciwko wściekliźnie. Obowiązek zgłaszania.
Profilaktyka: Szczepienia ludzi oraz zwięrząt, zapobieganie ugryzieniom przez zwierzęta.
Informacje ogólne
Definicja
Wścieklizna jest niemal zawsze śmiertelną chorobą wirusową, która atakuje ośrodkowy układ nerwowy, powodując zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego o gwałtownie postępującym przebiegu.1
Wścieklizna przenosi się na człowieka poprzez ugryzienia zakażonych zwierząt lub kontakt z zakażoną śliną.1
Choroba jest jedną z najgroźniejszych chorób odzwierzęcych, mając najwyższy wskaźnik śmiertelności ze wszystkich znanych zakażeń.
Nazwa choroby wywodzi się od charakterystycznego przebiegu jej najczęstszej postaci klinicznej (postać mózgowa).
Przypadki choroby są udokumentowane od ponad 4000 lat.2
Epidemiologia
Wścieklizna jest chorobą odzwierzęcą (zoonozą) występującą na całym świecie, poza Antarktyką, Nową Zelandią, Japonią i niektórymi wyspami.1,3
W Europie częściej występuje wścieklizna leśna, a głównym rezerwuarem i przenosicielem wirusa jest lis rudy, rzadziej jenoty, łasice, kuny, borsuki i dziki, ale także zwierzęta hodowlane pokąsane przez dzikie zwierzęta.4
W Polsce występowały ogniska wścieklizny u zwierząt w województwie małopolskim w 2010 r. i w województwie mazowieckim w 2021 r.5
W Ameryce Północnej główną rolę w przenoszeniu choroby na ludzi odgrywają nietoperze, skunksy, lisy i szopy.4
W Afryce, Azji i Ameryce Południowej dominuje wścieklizna miejska, której rezerwuarem są psy, koty i małpy.4
Każdego roku wścieklizna powoduje zgon do 60 000 osób, głównie w Afryce i Azji.1,6
40% osób zakażonych wścieklizną stanowią dzieci poniżej 15. roku życia.1,6
dzieci z reguły mają naturalną potrzebę pogłaskania, nakarmienia, przytulenia zwierzęcia3
W 99% światlowych przypadków, chorzy mieli kontakt z psem zarażonym wścieklizną.1,6
Co roku około 29 milionów osób otrzymuje profilaktykę poekspozycyjną (ang. post-exposure prophylaxis- PEP) po ugryzieniu przez zwierzę.1
W Polsce w 2016 roku oraz 2017 roku profilaktykę poekspozycyną otrzymało odpowiednio 7987 i 8246 osób7
Większość krajów europejskich uważa się za wolne od wścieklizny przenoszonej przez zwierzęta lądowe.
W Europie występuje jednak wścieklizna nietoperzowa, wywoływana głównie przez europejskie wirusy wścieklizny nietoperzy typu 1 i 2, które są blisko spokrewnione z klasycznym wirusem wścieklizny i równie niebezpieczne dla ludzi.
4 przypadki wścieklizny u ludzi, wszystkie importowane (związane z podróżą)
zgłoszone przez Włochy, Łotwę, Hiszpanię i Norwegię z narażeniem odpowiednio w Tanzanii, Indiach, Maroku i na Filipinach (ugryzienia przez psa x3, kota x1).
1 śmiertelny przypadek z miejscowym zakażeniem lizawirusem nietoperzy europejskich (EBLV-1) został zgłoszony przez Francję.
Ostatni zgłoszony przypadek wścieklizny u człowieka w Polsce wystąpił w 2002r.4,9
nie zastosowano profilaktyki poekspozycyjnej, wystąpił zgon pacjenta
Etiologia i patogeneza
Wściekliznę wywołuje zakażenie wirusem wścieklizny (rabies virus – RABV), neurotropowy wirus RNA, który należy do rodzaju Lyssavirus i rodziny Rhabdoviridae.3
W Polsce, dzięki wprowadzonym po II wojnie światowej masowym szczepieniom ochronnym psów, opanowano epizootię wścieklizny zwierząt domowych; obecnie chorują nieszczepione psy, koty i bydło zakażane przez dzikie zwierzęta na pastwiskach.9
Natomiast wścieklizna u dzikich zwierząt pozostaje wyzwaniem. Ostatnio w Polsce występowały ogniska wścieklizny u zwierząt w województwie małopolskim w 2010 r. i w województwie mazowieckim w 2021 r.5
Zarażenie
Wirus jest przenoszony przez zakażoną ślinę, która dostaje się do organizmu albo przez otwartą ranę (podczas lizania), albo ugryzienie przez zwierzę. Transmisja wirusa może się też odbywać przez kontakt zakażonego materiału z błonami śluzowymi.1
Wirus nie penetruje zdrowej, nienaruszonej skóry.
Transmisja z człowieka na człowieka jest teoretycznie możliwa, ale nigdy nie została opisana.1
Teoretycznie zakażeniem grozi również kontakt z płynem szczepionkowym z przynęty szczepionkowej.
Nawet jeśli ryzyko zostanie uznane za bardzo niskie, wskazana jest profilaktyka poekspozycyjna.
Możliwa jest transmisja poprzez wdychanie aerozolu zawierającego wirusa1 lub przez przeszczepy organów.
W 2004 roku w Stanach Zjednoczonych zmarli wszyscy biorcy organów (nerek i wątroby) osoby zarażonej wścieklizną, najpewniej przeniesionej przez nietoperza.11
Patofizjologia
Wirus dostaje się do rany przez ślinę, namnaża się miejscowo w komórkach mięśni poprzecznie prążkowanych gospodarza i przez nerwy (w tempie 50-100 mm/dobę) dociera do ośrodkowego układu nerwowego (do rdzenia kręgowego lub pnia mózgu).4
Replikuje się w tkance mózgowej i drogą eferentnych włókien nerwowych rozprzestrzenia się po organizmie
dostaje się do gruczołów ślinowych (może dostać się do śliny, która staje się zakaźna), rogówki, nerwów brodawek włosowych, nadnerczy i innych narządów4
Pojawienie się wirusa w ślinie może wyprzedzać o 2–3 dni objawy kliniczne.3
Okres wylęgania u ludzi
Zwykle wynosi 1–3 miesiące, rzadko krócej, w odosobnionych przypadkach tylko kilka dni lub do ponad rok.2
Okres wylęgania zależy od ilości zdeponowanego wirusa, odległości miejsca ukąszenia od ośrodkowego układu nerwowego oraz unerwienia obszaru skóry.
okres wylęgania jest krótszy po wniknięciu wirusa w miejscach bogato unerwionych, takich jak na przykład okolicę głowy i szyi4
Waha się znacznie od kilku dni do ponad 7 lat, zwykle trwa około 2 miesiące (3-8 tygodni).
u małych zwierząt (pies, kot, owca, koza, świnia) - od kilku do 90 dni
u dużych zwierząt (bydło, koniowate) - od kilku do 180 dni
Zwierzę umiera w ciągu 7 dni, co stanowi podstawę do 15-dniowej obserwacji zwierząt podejrzanych o wściekliznę, które zaatakowały ludzi.4
Zakaźność
Lisy, psy i koty zazwyczaj wydalają wirusa w ślinie na 3–7 dni przed wystąpieniem objawów klinicznych i przez cały czas trwania choroby, przez co są zakaźne.
Czynniki predysponujące
Rozkład geograficzny
Zawody wysokiego ryzyka, np. weterynarze, pracownicy nadleśnictw, pracownicy laboratoriów mający kontakt z materiałem zakaźnym, pracownicy organizacji pomocowych mieszkający na terenach objętych wścieklizną
Imigranci jeszcze przez kilka miesięcy po imigracji
Wścieklizna przebiegająca pod postacią zapalenia mózgu (80% przypadków)
Hydrofobia (wodowstręt): na sam widok lub dźwięk wody chory odczuwa przytłaczający lęk przed piciem, któremu towarzyszą niepokój i skurcze przepony oraz dodatkowych mięśni oddechowych, krtaniowych i gardłowych
Hydrofobia jest patognomonicznym objawem postaci pobudzeniowej wścieklizny, występuje u >50% chorych.4
Ugryzienie przez zwierzę lub kontakt z chorymi zwierzętami na terenach, gdzie występuje wścieklizna.
W przypadku Europejczyków zwiększone ryzyko zakażenia istnieje niemal wyłącznie podczas podróży do krajów, w których wścieklizna występuje endemicznie.
Wściekliznę należy zawsze brać pod uwagę również przy ugryzieniach zwierząt sprowadzonych nielegalnie lub zwierząt nieznanego pochodzenia.
Choroba rozwija się szybko po wystąpieniu pierwszych objawów i zaczyna się od bólu, po którym następuje parestezja w miejscu ugryzienia i ogólne pogorszenie samopoczucia.
Najczęściej występująca wścieklizna pod postacią zapalenia mózgu (wścieklizna mózgowa) objawia się naprzemiennym stanem agresywnego napięcia i nastroju depresyjnego, niepokojem i pobudzeniem, omamami (wzrokowymi i słuchowymi). Skurcze mięśni oddechowych/ krtani/ przepony i nasilony ślinotok prowadzą do hydrofobii (wodowstręt).4
Wścieklizna porażenna prowadzi do porażenia nerwów czaszkowych i obwodowych.4
Śpiączka
W efekcie dochodzi do zaburzeń oddychania i niewydolności serca, a także obrzęku mózgu, a pacjenci zapadają w śpiączkę.
dominują zaburzenia ze strony ośrodków zlokalizowanych w pniu mózgu, mogą wystąpić krwawe wymioty, pogłębia się niewydolność wielonarządowa3
Zgon
następuje zwykle po 2–7 dniach od wystąpienia objawów.
U ok. 20% chorych rozwija się postać porażenna bez objawów psychicznych.
w tej postaci obserwuje się drżenia pęczkowe (fascykulacje) i zniesienie odruchów ścięgnistych3
Badania uzupełniające
Wirusy lub ich części (wykrywanie antygenu lub RNA wirusa wścieklizny) można wykryć w ślinie, na rogówce, skórze (wirus obecny jest w nerwach skórnych brodawki włosa)lub w płynie mózgowo-rdzeniowym. Metodą z wyboru jest oznaczenie wirusowego RNA techniką PCR.
Wirus można też wykrywać poprzez hodowle komórkowe.
Jednak wszystkie procedury diagnostyczne intra vitam nierzadko dają wynik negatywny i w konsekwencji nie stanowią kryteriów wykluczenia.
Podejrzenie rozpoznania klinicznego można potwierdzić jedynie post mortem poprzez wykonanie badania immunofluorescencyjnego z próbek tkanki OUN.
Zmianą histopatologiczną patognomoniczną dla wścieklizny są tzw. ciałka Negriego, które są kwasochłonnymi wtrętami w cytoplazmie neuronów mózgu zawierającymi elementy składowe wirionu, a czasem całe wiriony.4
Ciałka Negriego występują w niewielu zakażonych komórkach, zwykle są spotykane w komórkach Purkinjego w móżdżku i komórkach hipokampa.4
W celu oznaczenia miana szczepionki można wykryć przeciwciała neutralizujące wirusa testem RFFIT (Rapid Focus Fluorescent Inhibition) lub FAVN (Fluorescent Antibody Virus Neutralisation). Przeciwciała można wykrywać w surowicy lub płynie mózgowo-rdzeniowym (PMR).
WHO zaleca, aby każdy przypadek klinicznego podejrzenia wścieklizny był potwierdzony przez spełnienie ≥1 z następujących kryteriów laboratoryjnych:3
wykrycie antygenów wirusa metodą immunofluorescencji bezpośredniej (np. odcisk rogówkowy)- wg WHO jest to złoty standard2
wyizolowanie wirusa w hodowli komórkowej lub przy użyciu zwierząt laboratoryjnych
wykrycie swoistych przeciwciał w PMR lub surowicy u osoby wcześniej nieszczepionej przeciwko wściekliźnie
wykrycie wirusowego RNA metodą RT-PCR w materiale pobranym przyżyciowo lub pośmiertnie.
Wskazania do skierowania do specjalisty
Podejrzenie wścieklizny u ludzi wymaga natychmiastowej hospitalizacji i intensywnej opieki medycznej.
Obowiązek zgłaszania
Lekarz ma obowiązek zgłoszenia podejrzenia lub rozpoznania wścieklizny składając druk ZLK-1 w wersji papierowej lub poprzez gabinet.gov.pl13
Dodatkowo wg Głównego Inspektoratu Weterynarii, każde ugryzienie człowieka przez dzikie zwierzę lub wzbudzające podejrzenie pogryzienie przez zwierzę domowe powinno zostać zgłoszone powiatowemu lekarzowi weterynarii (dane teleadresowe powiatowych lekarzy weterynarii można wyszukać na stronie wetgiv.gov.pl
Leczenie
Ogólne informacje o terapii
Prawidłowo i wcześnie przeprowadzone postępowanie poekspozycyjne (PEP), łącznie z prawidłowym oczyszczeniem rany, pozwala zapobiec chorobie prawie w 100%2,4
Intensywna opieka medyczna w spokojnym środowisku ze szczególną uwagą na utrzymanie drożności dróg oddechowych, odpowiednie natlenienie i kontrolę drgawek; możliwe podanie środków zwiotczających mięśnie i uspokajających
Izolacja pacjentów z ograniczonym dostępem bodźców z zewnątrz, wyciszona, przyciemniona3
Brak terapii przyczynowej
Leczenie eksperymentalne- Protokół Milwaukee,14 w którym pacjenci są wprowadzani w stan śpiączki farmakologicznej oraz mają podawane leki przeciwwirusowe, budzi kontrowersje.
Opisywane w literaturze przeżycie na poziomie 13% oparte jest na opisach pojedynczych przypadków.
Na podstawie obecnie dostępnych danych medycznych, nie zaleca się rutynowego leczenia tym protokołem.15
Cele terapii
Zapobieganie rozwojowi wścieklizny, jeśli podejrzewa się narażenie.
Ważne jest, aby leczenie rozpocząć jak najwcześniej.
Leczenie miejscowe rany
Po ugryzieniu przez ssaki w regionach, które nie są oficjalnie uznane za wolne od wścieklizny, lub po zanieczyszczeniu płynem szczepionkowym z przynęty szczepionkowej:2
Ranę należy natychmiast dokładnie przemyć wodą z mydłem przez co najmniej 15 minut, potem przepłukać czystą wodą, następnie miejscowo zastosować środki wirusobójcze (np. jodopowidon lub alkohol w stężeniu 40-70%).4
W miarę możliwości monitorować zwierzę, które ugryzło (poddanie obserwacji weterynaryjnej trwającej do 15 dni)16
Zaopatrzyć ranę i w miarę możliwości utrzymywać otwartą (bez szwów) do czasu wizyty u lekarza.
ułatwia to ewentualne podanie hRIG (ludzka immunoglobulina przeciw wścielkiźnie) w okolicy rany2
Opatrzenie rany ma zasadnicze znaczenie, gdyż może ono zmniejszyć ryzyko zakażenia wirusem wścieklizny o 90%.4
Skuteczność jest najwyższa, jeśli leczenie zostanie podjęte w ciągu 48 godzin.
Nie ma terenów wolnych od wścieklizny nietoperzy. W związku z tym w przypadku kontaktu z nietoperzami należy zawsze stosować profilaktykę poekspozycyjną.
Ze względu na dużą zmienność okresu wylęgania, w przypadkach uzasadnionego podejrzenia wskazana jest profilaktyka poekspozycyjna po upływie tygodni do miesięcy od ekspozycji.2
Wskazanie do profilaktyki poekspozycyjnej (PEP) zależy od stopnia ekspozycji i statusu szczepień danej osoby17
Kwalifikację do szczepienia szczepionką przeciw wściekliźnie przeprowadza lekarz specjalistycznej poradni chorób zakaźnych.16
I stopień narażenia: dotykanie/karmienie zwierząt, lizanie nieuszkodzonej skóry lub kontakt nieuszkodzonej skóry z przynętą szczepionkową
II stopień narażenia: niekrwawiące, powierzchowne zadrapania lub otarcia skóry, lizanie lub skubanie po nieuszkodzonej skórze lub kontakt nieuszkodzonej skóry z płynem szczepionkowym z naruszonej przynęty szczepionkowej
III stopień narażenia: rany po ugryzieniu lub zadrapaniu, kontakt błon śluzowych lub ran ze śliną (np. przez polizanie), podejrzenie ugryzienia lub zadrapania przez nietoperza lub kontakt błony śluzowej z nietoperzem lub zanieczyszczenie błon śluzowych i świeżych ran skóry płynem szczepionkowym z naruszonej przynęty szczepionkowej
Osoby nieszczepione
I stopień narażenia: szczepienie nie jest konieczne.
II stopień narażenia: uodpornienie czynneszczepionką przeciwko wściekliźnie16 — WHO zaleca 2 możliwe schematy szczepień w ramach profilaktyki poekspozycyjnej:2
schemat Essen: po 1 dawce szczepionki w dniach 0–3–7–14–28 lub 307
ten schemat jest zalecany w Polsce
schemat Zagrzeb (znany również jako 2+1+1): 2 dawki szczepionki w dniu 0 (jednocześnie), po jednej dodatkowej dawce szczepionki w dniach 7 i 21 (0–0–7–21)
III stopień narażenia: oprócz czynnego uodpornienia (szczepionki), stosuje się uodpornienie bierneludzką immunoglobuliną (hRIG- human rabies immunoglobulins) przeciw wściekliźnie (20 j.m./kg masy ciała)16
W tym celu jak największą ilość immunoglobuliny przeciw wściekliźnie wstrzykuje się domięśniowo w ranę i wokół niej, a pozostałą ilość podaje się w mięsień obszerny boczny (m. vastus lateralis).
Zaleca się podanie immunoglobuliny jednocześnie z pierwszą dawką szczepionki, ale można ją podać do 7 dnia od podania pierwszej dawki szczepionki.2,16
Preparat immunoglobuliny sprowadzany jest na import docelowy. Zwykle dysponują nim szpitale zakaźne.17
Osoby już zaszczepione (kompletne uodpornienie podstawowe)
I stopień narażenia: brak szczepień
II i III stopień narażenia: czynne uodpornienie dwiema dawkami szczepionki w odstępie 3 dni (0-3); nie jest wymagane podanie immunoglobulin.7,16
Można wstrzymać się ze szczepieniem do momentu potwierdzenia wścieklizny u zwierzęcia17
Poszczególne szczepienia oraz podanie immunoglobuliny przeciw wściekliźnie muszą być dokładnie udokumentowane.
Jeśli podejrzenie wścieklizny u zwierzęcia zostanie wykluczone, serię szczepień można przerwać lub kontynuować jako szczepienie przedekspozycyjne.17
Ciąża ani laktacja nie są przeciwwskazaniem do profilaktyki poekspozycyjnej wścieklizny2,12
Inne terapie
Oprócz czynnego i biernego uodpornienia przeciw wściekliźnie należy rozważyć profilaktykę przeciwtężcową.
Zapobieganie
Unikać kontaktu z obcymi psami, kotami i innymi ssakami (np. lisami) na terenach, gdzie występuje wścieklizna.
Louis Pasteur (1822-1895) opracował pierwszą szczepionkę przeciw wściekliźnie
Tą szczepionkę wypróbowano na osobie ugryzionej w 1885r.2
Na pamiątkę urodzin Ludwika Pasteur'a co roku 28 września obchodzony jest Światowy Dzień Wścieklizny.1,7
Szczepienia przeciw wściekliźnie mają długą historię w Polsce, będąc pierwotnie promowane od 1886r. przez Zakład Pasteurowski w Warszawie, obecnie istniejący jako Państwowy Zakład Higieny.18
Szczepienia ochronne przeciw wściekliźnie u ludzi w Polsce prowadzone są od 1986r.7
Szczepienia zwierząt domowych i gospodarskich (masowe szczepienia psów od 1950r.)7 oraz szczepienia ochronne dzikich zwierząt (od 1993r.), w tym lisów wolno żyjących5,10
brak nowoczesnych szczepionek i immunoglobuliny na miejscu
warunki podróży lub pobytu bądź czynności o zwiększonym ryzyku narażenia (np. wycieczki rowerowe, trekkingowe)
dłuższe pobyty (>4 tygodnie, również skumulowane) w regionach o wysokim ryzyku wścieklizny u psów
Program szczepień- szczepeinia ochronne
Trzy dawki szczepionki (po 1,0 ml) domięśniowo w dniach 0, 7 i 21 (lub 28)7
Szczepionkę podaje się domięśniowo – u dorosłych i dzieci ≥2 lat w mięsień naramienny, u dzieci <2 lat w przednio-boczną część uda2,4
Wg wytycznych WHO, szczepionka w podaniu śródskórnym (ang. intradermal, i.d.) ma porównywalną lub większą skuteczność od podania i.m.2
do poadnia podskórnego wymagane jest jedynie 0,1 ml szczepionki2
Szczepionka przeciwko wściekliźnie indukuje wytwarzanie ochronnych przeciwciał neutralizujących wirusa po około 7–10 dniach. Przeciwciała utrzymują się następnie przez kilka lat.12
W 2018 roku WHO zaproponowała dwudawkowy schemat szczepień podstawowych:2
dzień 1 i 7
ewentualna opcja przed spontanicznymi wyjazdami lub w przypadku niedoborów szczepionki (po pouczeniu na temat zastosowania poza wskazaniami rejestracyjnymi)
Dawkę uzupełniającą (1,0 ml) podaje się po roku, a dawki przypominające co 5 lat7
U osób narażonych zawodowo, ew. półroczne kontrole przeciwciał, oraz wskazanie do doszczepienia, jeśli poziom przeciwciał w surowicy wynosi <0,5 j.m./ml2
Według WHO dla podróżujących wystarczające są podstawowe szczepienia ochronne i w razie potrzeby PEP (profilaktyka poekspozycyjna).
Przebieg, powikłania i rokowanie
Przebieg
Okres wylęgania: 3–6 tygodni, ale może się wahać od 1 tygodnia do kilku lat.
Rokowanie jest dobre tylko wtedy, gdy leczenie poekspozycyjne zostanie rozpoczęte przed wystąpieniem pierwszych objawów choroby.
Po wystąpieniu pierwszych objawów choroba prawie zawsze prowadzi do śmierciw ciągu 7–10 dni. Przyczyną śmierci jest najczęściej niewydolność oddechowa i zatrzymanie krążenia.2
W literaturze opisano kilka przypadków, w których osoby dotknięte chorobą przeżyły.2,9,19
większość przypadków przeżycia z poważnymi następstwami neurologicznymi2
Informacje dla pacjentów
O czym należy poinformować pacjentów?
W przypadku podejrzenia narażenia jak najszybciej zasięgnąć porady lekarza.
Seroka Danuta. STULECIE BADAŃ NAD WŚCIEKLIZNĄ W PAŃSTWOWYM ZAKŁADZIE HIGIENY W WARSZAWIE. PRZEGL EPIDEMIOL 2017; 71(1): 119-132. Przegl Epidemiol
Wytyczne
WHO Expert Consultation on Rabies, third report. Geneva: World Health Organization; 2018 (WHO Technical Report Series, No. 1012). Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.20who.int
Piśmiennictwo
WHO Newsroom: Fact Sheet on rabies. Updated 20.09.2023. https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/rabies (dostęp 15.10.2023). www.who.int
WHO. Weekly epidemiological record. Rabies vaccines: WHO position paper. 20 April 2018, 93th Year. No 16, 2018, 93, 201–219. www.who.int
Kajfasz P. "Wścieklizna" w Gajewski P.(red.) Interna Szczeklika. Kraków: Medycyna Praktyczna, 2023. www.mp.pl
Garkowski A, Moniuszko A. Wścieklizna – niedoceniane zagrożenie. Neurologia po Dyplomie 2014; 9 (3): 46-52. podyplomie.pl
Smreczak M, Orłowska A. Wścieklizna w Polsce w 2022 r.. Życie Weterynaryjne 2023; 98(9): 566-570. www.vetpol.org.pl
World Organisation for Animal Health. "Rabies" https://www.woah.org/en/disease/rabies/ (dostęp 15.10.2023). www.woah.org
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Szczepionka przeciw wściekliźnie. (aktualizacja 15.09.2023) https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/wscieklizna/ (dostęp 13.10.2023) szczepienia.pzh.gov.pl
European Centre for Disease Prevention and Control. Rabies. In: ECDC. Annual epidemiological report for 2019. Stockholm: ECDC; 2021. www.ecdc.europa.eu
Sadkowska-Todys M. Wścieklizna — aktualne problemy epidemiologiczne. Polski Przegląd Neurologiczny 2006; 2(1): 37-42. journals.viamedica.pl
Główny Inspektorat Weterynarii. Nadzór Weterynaryjny. "Wścieklizna" https://www.wetgiw.gov.pl/nadzor-weterynaryjny/wscieklizna (dostęp 15.10.2023). www.wetgiw.gov.pl
Srinivasan A, Burton EC, Kuehnert MJ, et al. Transmission of rabies virus from an organ donor to four transplant recipients. N Engl J Med. 2005;352(11):1103-1111. doi:10.1056/NEJMoa043018 pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Kuchar E. Wścieklizna (05.06.2017). https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zakazenia-wirusowe/158655,wscieklizna (dostęp 15.10.2023). www.mp.pl
Wykaz zakażeń i chorób zakaźnych, w przypadku których podejrzenia lub rozpoznania zakażenia, choroby zakaźnej lub zgonu z ich powodu dokonuje się zgłoszenia z uwzględnieniem obowiązującego druku i formy zgłoszenia – zgodny z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 10 grudnia 2019 r. w sprawie zgłaszania podejrzeń i rozpoznań zakażeń, chorób zakaźnych oraz zgonów z ich powodu. www.gov.pl
Medical College of Wisconsin. The Milwaukee Protocol, version 6 (updated November 2018). https://www.mcw.edu/-/media/MCW/Departments/Pediatrics/Infectious-Diseases/Milwaukee_protocol.pdf (dostęp 13.10.2023). www.mcw.edu
Zeiler FA, Jackson AC. Critical Appraisal of the Milwaukee Protocol for Rabies: This Failed Approach Should Be Abandoned. Can J Neurol Sci. 2016;43(1):44-51. doi:10.1017/cjn.2015.331 pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 28 października 2022 r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2023. dziennikmz.mz.gov.pl
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Szczepienia poekspozycyjne- Kiedy stosuje się poekspozycyjne szczepienie przeciw wściekliźnie? (aktualizacja 02.08.2022) https://szczepienia.pzh.gov.pl/wszystko-o-szczepieniach/szczepienia-poekspozycyjne/?strona=3#kiedy-stosuje-sie--poekspozycyjne-szczepienie-przeciw-wsciekliznie (dostęp 15.10.2023) szczepienia.pzh.gov.pl
Seroka Danuta. STULECIE BADAŃ NAD WŚCIEKLIZNĄ W PAŃSTWOWYM ZAKŁADZIE HIGIENY W WARSZAWIE. Przegl Epidemiol 2017; 71(1): 119-132. www.microbiology.pl
Mani RS, Damodar T, S D, et al. Case Reports: Survival from Rabies: Case Series from India. Am J Trop Med Hyg. 2019;100(1):165-169. doi:10.4269/ajtmh.18-0711 www.ncbi.nlm.nih.gov
WHO Expert Consultation on Rabies, third report. Geneva: World Health Organization; 2018 (WHO Technical Report Series, No. 1012). Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO. iris.who.int
Autorzy
Małgorzata Marczewska, lekarz, specjalista chorób wewnętrznych
Thomas M. Heim, lekarz, Freiburg
Monika Lenz, lekarz rodzinny, Neustadt am Rübenberge
A82; A820; A821; A829 Wścieklizna,
dyrebitt; zoonose; n73 annan infektion i nervsystemet
Zakażenie wścieklizną; Zakażenie wścieklizną; Lyssavirus; RABV; Ugryzienie przez zwierzę; Choroba odzwierzęca; Zoonoza; Hydrofobia; Wodowstręt; Choroba wścieklizny; Wścieklizna nietoperzy; Wirus wścieklizny; Wścieklizna dzikich zwierząt; Wścieklizna zwierząt domowych; Aerofobia; Dysfagia; Profilaktyka poekspozycyjna; Immunoglobulina przeciwko wściekliźnie; Szczepienie przeciwko wściekliźnie; Rabies
Definicja: Niemal zawsze śmiertelna choroba wirusowa przenoszona poprzez ugryzienia zwierząt albo kontakt ran lub błon śluzowych z materiałem zakaźnym, atakująca ośrodkowy układ nerwowy. Jedna z najgroźniejszych chorób odzwierzęcych.