Obraz kliniczny: Oddychanie przez usta, wyciek wodnistej wydzieliny z nosa lub ściekanie po tylnej ścianie gardła, mogą współistnieć objawy zapalenia spojówek.
Diagnostyka: Wywiad dotyczący czasu trwania i nasilenia objawów. Badania dodatkowe: miano przeciwciał IgE całkowite i IgE swoiste wziewne i pokarmowe.
Leczenie: Stopniowa farmakoterapia. Donosowe lub doustne leki przeciwhistaminowe w przypadku łagodnych objawów, donosowe glikokortykosteroidy w przypadku umiarkowanych lub ciężkich objawów. W razie nieskuteczności terapii, połączenie z lekami przeciwhistaminowymi. Leczenie przyczynowe poprzez unikanie alergenów lub immunoterapię swoistą dla alergenu (odczulanie w ramach poradni alergologicznej).
Informacje ogólne
Definicja
Alergiczny nieżyt nosa (ANN) to zapalenie błony śluzowej nosa, wywołane przez reakcję IgE-zależną na obecność alergenu, charakteryzujące się wyciekiem wodnistej wydzieliny z nosa lub spływaniem wydzieliny po tylnej ścianie gardła, napadami kichania, zatkaniem lub świądem nosa, trwającymi ≥1 godziny na dobę przez ≥2 dni.
Klasyfikacja
Dotychczasowy podział na postać sezonową lub całoroczną został obecnie zastąpiony klasyfikacją zgodną z wytycznymi ARIA (Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma), opartą na czasie trwania i nasileniu objawów.1
Uzasadnienie: alergeny sezonowe mogą również powodować objawy przez cały rok, a alergeny całoroczne również wykazują zmienność sezonową.
Czas trwania
okresowy
<4 dni w tygodniu lub
<4 tygodnie
przewlekły
>4 dni w tygodniu oraz
>4 tygodnie
Nasilenie objawów
łagodne
Objawy nie wpływają na jakość życia.
Nie jest spełnione żadne z poniższych kryteriów.
umiarkowane lub ciężkie
Spełnione ≥1 z następujących kryteriów: zaburzenia snu, utrudnienie wykonywania czynności codziennych, rekreacyjnych lub uprawiania sportu, trudności w pracy lub nauce, uciążliwe objawy (postać ciężka, jeśli spełnione są wszystkie kryteria).2
Częstość występowania
Epidemiologia
Alergiczny nieżyt nosa dotyka do 25% dorosłych osób w Europie.3
Częstość występowania i nasilenie choroby stale wzrasta.4
Etiologia i patogeneza
Etiologia
Alergiczny nieżyt nosa spowodowany reakcją alergiczną typu I IgE-zależną na obecność alergenu
Główne alergeny wyzwalające:
raczej sezonowe dolegliwości: pyłki traw i drzew
raczej całoroczne dolegliwości: roztocza kurzu domowego i zwierzęta domowe
alergeny związane z pracą zawodową: lateks (np. rękawiczki lateksowe), białka zwierzęce i roślinne (np. sierść zwierząt domowych, hodowlanych i laboratoryjnych, pył drzewny, pył z ziaren zbóż).2,5
Istnieją dwie hipotezy dotyczące wzrostu częstości występowania alergii w populacji:
nieadekwatna lub nieodpowiednia stymulacja układu odpornościowego we wczesnym dzieciństwie (hipoteza „higieny” lub „dżungli”)
wpływ zanieczyszczeń antropogenicznych, zwłaszcza drobnocząsteczkowych zanieczyszczeń powietrza („hipoteza zanieczyszczeń”)
Zmiany klimatyczne sprzyjają alergicznemu nieżytowi nosa poprzez dłuższe sezony pylenia spowodowane dłuższymi i bardziej gorącymi latami.
Reakcja alergiczna składa się z fazy uczulenia i zapalenia.
Układ odpornościowy identyfikuje czynnik środowiskowy, który sam w sobie jest nieszkodliwy, jako substancję szkodliwą. W momencie kontaktu rozwija specyficzną reakcję i uruchamia kaskadę zapalną przy każdym kolejnym kontakcie z alergenem.
Patogeneza alergicznego nieżytu nosa
Reakcja alergiczna typu I, tzw. natychmiastowego, wywołana przez IgE5
Po pierwszym kontakcie z substancją potencjalnie uczulającą, gdy układ immunologiczny identyfikuje ją jako obcy antygen, dochodzi do fazy uczulenia z wytworzeniem swoistych przeciwciał IgE (antygen np. pyłki trawy).
Gdy dochodzi do ponownego kontaktu z alergenem, wywołuje on IgE-zależną reakcję degranulacji mastocytów z uwolnieniem histaminy i leukotrienów, a następnie migrację komórek zapalnych do błony śluzowej nosa.
Siła reakcji błony śluzowej nosa na kontakt z alergenem jest zmienna i zależy między innymi od stanu zapalnego błony śluzowej.
torowanie: zwiększona reakcja spowodowana wcześniejszym, powtarzającym się kontaktem z alergenem
Nawet chwilowy kontakt z alergenem w sezonie pylenia może doprowadzić do trwałego zapalenia błon śluzowych.
Czynniki predysponujące
Osoby z predyspozycjami genetycznymi („dzieci z grupy ryzyka”)
Przynajmniej jedno z rodziców lub rodzeństwo ma chorobę atopową.
U „dzieci z grupy ryzyka” istnieje zwiększone ryzyko alergii w przypadku posiadania kota
test skórny: tańszy, bardziej specyficzny i bardziej czuły niż diagnostyka in vitro
wada: 2-3 dni wcześniej odstawienie leków przeciwhistaminowych lub leków o działaniu przeciwhistaminowym (np. trójcyklicznych leków przeciwdepresyjnych)
diagnostyka in vitro: przydatna dla pacjentów z ciężkim wypryskiem skórnym lub długotrwałym przyjmowaniem leków, których nie można odstawiać (dostępne w POZ w ograniczonym zakresie - patrz Kryteria daignostyczne).
oznaczanieOznaczanie we krwi przeciwciał IgE specyficznych dla alergenu
test skórnerny: tańszy, bardziej specyficzny i bardziej czuły niż diagnostyka in vitro
wada: 2-3 dni wcześniej odstawienie leków przeciwhistaminowych lub leków o działaniu przeciwhistaminowym (np. trójcyklicznych leków przeciwdepresyjnych)
Standardem jest test punktowy.
testTest śródskórny: w przypadku wątpliwości co do wyników testu punktowego lub słabo uczulających alergenów
diagnostyka in vitro: przydatna dla pacjentów z ciężkim wypryskiem skórnym lub długotrwałym przyjmowaniem leków, których nie można odstawiać
Test prowokacji nosowej
Jeśli test skórny jest ujemny i nie ma dowodów na obecność alergenowo-swoistych przeciwciał IgE, ale alergia jest wysoce podejrzana.
zespół miejscowego wytwarzania IgE
Aplikacja alergenu do nosa w celu wywołania reakcji błony śluzowej nosa na podejrzany alergen.
Wskazania do skierowania do specjalisty
Skierowanie do specjalisty należy rozważyć w przypadku wątpliwości diagnostycznych, przy umiarkowanym lub ciężkim nasileniu objawów, braku możliwości unikania alergenu, w celu pogłębienia diagnostyki specjalistycznej lub celem prowadzenia terapii odczulania (swoista immunoterapia).
Lista kontrolna dotycząca skierowania
Alergiczny nieżyt nosa, katar sienny
Cel skierowania
Diagnostyka potwierdzająca? Immunoterapia? Inne?
Wywiad lekarski
Początek i czas trwania objawów? Przebieg/dynamika objawów?
Objawy? Dolegliwości związane z nieżytem nosa? Dolegliwości związane z zapaleniem spojówek? Łzawienie? Astma? Objawy ogólne?
Znane alergeny? Na podstawie obrazu klinicznego czy na podstawie badań?
Jakie leczenie zostało już wypróbowane? Mechanizm działania? Odporność na leczenie?
Inne istotne choroby (wyprysk atopowy w wywiadzie)? Występowanie chorób atopowych w rodzinie?
Wpływ dolegliwości na zdolność do pracy, jakość życia, rozwój?
Najprostszym, choć nie zawsze możliwym działaniem przyczynowym, jest wyeliminowanie alergenu.5
np. w przypadku uczulenia na kota - brak kota w gospodarstwie domowym
Farmakoterapia objawowa zależy od stopnia nasilenia.5
Należy sprawdzić skuteczność zastosowanego lecznia po 1-2 tygodniach (co najmniej 2 tygodnie dla glikokortykosteroidów donosowych) i w razie potrzeby dostosować terapię.
Dalsze środki przyczynowe, swoista immunoterapia alergenowa (allergen immunotherapy - AIT, odczulanie)
Prewencja wtórna, w szczególności ograniczenie nowych uczuleń i zmniejszenie ryzyka astmy, jest ważnym powodem wyboru wczesnego rozpoczęcia terapii AIT w dzieciństwie i młodości, jeśli nie można wyeliminować alergenu.
Skuteczność jest udowodniona zwłaszcza w przypadku alergii na pyłki i roztocza kurzu domowego.
Zalecenia dla pacjentów
Zmniejszenie ekspozycji
W przypadku alergii na zwierzęta należy unikać kontaktu z odpowiednim gatunkiem zwierząt.
W dni o szczególnie wysokim stężeniu pyłków należy pozostać w domu.
Nie należy wieszać pościeli i ubrań na zewnątrz do wyschnięcia w sezonie pylenia.
Jeśli poziom pyłków jest wysoki, należy wziąć prysznic natychmiast po zajęciach na świeżym powietrzu.
Należy zamknąć okna podczas podróży samochodem, gdy poziom pyłków jest wysoki.
Wybierać miejsca wypoczynku o niskim stężeniu pyłków: góry, wybrzeże
W przypadku uczulenia na roztocza kurzu domowego, należy dokładnie prać i sprzątać (odkurzać). Podczas cotygodniowego odkurzania należy również oczyścić łóżka, materace i ramy łóżek. Usunąć dywany.8
Zastąpienie ekologicznej pościeli zmywalną, syntetyczną pościelą (poszewki na kołdry) nie przynosi istotnych korzyści.
Aby zapoznać się z klasyfikacją nasilenia objawów, zob. Klasyfikacja.
Łagodne objawy
miejscowe lub ogólnoustrojowe leki przeciwhistaminowe
W przypadku braku odpowiedzi możliwe jest przejście na inne formy aplikacji.
w przypadku braku odpowiedzi lub działań niepożądanych → montelukast (antagonista receptora leukotrienowego)
Objawy umiarkowane do ciężkich
glikokortykosteroidy donosowe jako leczenie pierwszego rzutu
Jeśli po 4 tygodniach nie ma wystarczającej poprawy, połączenie z donosowym lekiem przeciwhistaminowym.
zalecane połączenie: flutikazon + azelastyna
Jeśli nadal brak zadowalającego efektu terapeutycznego, należy zwiększyć dawkę flutikazonu.
Lek zmniejszający przekrwienie (alfa-sympatykomimetyk) można stosować przez 3–5 dni w przypadku silnego przekrwienia błony śluzowej nosa, zwłaszcza gdy inne aerozole do nosa nie mogą być prawidłowo stosowane.
Wcześniejsza irygacja nosa roztworem soli fizjologicznej może również ułatwić stosowanie aerozoli do nosa.
W ciężkim, uporczywym obrzęku błony śluzowej nosa, można zastosować glikokortykosteroid o działaniu ogólnoustrojowym przez maksymalnie 7 dni.
rekomendowane preparaty II generacji (hydrofilne, a więc nieprzenikające przez barierę krew-mózg i w przeciwieństwie do I generacji nie działają uspokajająco), np. loratadyna
dawkowanie:
od 12. roku życia i u osób o masie ciała >30 kg: 10 mg 1 raz dziennie
od 2. roku życia i/lub u osób o masie ciała <30 kg: 5 mg 1 raz dziennie
Glikokortykosteroidy donosowe
Leki pierwszego rzutu w przypadku umiarkowanych i ciężkich objawów5
Niezależne od receptora natychmiastowe efekty już po 5–10 minutach, maksymalny efekt działania za pośrednictwem receptora dopiero po kilku tygodniach.
dorośli i dzieci ≥12 lat: 2 dawki do każdego otworu nosowego 1 raz dziennie, w razie potrzeby zwiększyć do 2 dawek 2 razy dziennie (maksymalnie 4 dawki dziennie do każdego nozdrza)
dzieci 4-11 lat: po 1 dawce do każdego nozdrza 1 raz dziennie, w razie potrzeby można zwiększyć do 1 dawki 2 razy dziennie
po uzyskaniu poprawy dążyć do zmniejszenia dawki do najmniejszej skutecznej
Jeśli alergen jest znany, należy rozpocząć stosowanie na kilka dni przed kontaktem z alergenem.
Stosować tak długo, jak długo utrzymuje się narażenie na alergeny.
Preparaty łączone
Jeśli glikokortykosteroidy nie są wystarczająco skuteczne, zaleca się stałe połączenie flutikazonu i azelastyny.1,10
Np. flutikazon/azelastyna (125 mcg azelastyny/50 mcg flutikazonu) jako preparat łączony w formie aerozolu do nosa
dawkowanie
od 12 roku życia: 1 rozpylenie do każdego nozdrza 2 razy dziennie (rano i wieczorem)
leczenie kontynuować przez cały okres narażenia na alergeny
Glikokortykosteroidy ogólnoustrojowe
Jeśli konieczne, to zaleca się jedynie krótkotrwałe stosowanie.
do kontroli objawów w szczególnych sytuacjach, np. podczas ważnych egzaminów
Propozycja dawkowania
prednizolon doustnie 5–10 mg dziennie przez 3–7 dni
Antagoniści receptora leukotrienowego
Blokują receptory leukotrienowe jako inhibitory kompetycyjne.
Oprócz histaminy komórki tuczne uwalniają również leukotrieny, co prowadzi do silnego skurczu oskrzeli, zwiększonej przepuszczalności naczyń włosowatych i zwiększonego wydzielania gruczołów śluzowych.
Skuteczność: lepsze niż placebo, porównywalne z lekami przeciwhistaminowymi stosowanymi ogólnie i mniej skuteczne niż donosowe glikokortykosteroidy11
Objawy nocne są lepiej, a dzienne gorzej tłumione niż w przypadku leków przeciwhistaminowych.12
Np. montelukast w postaci 10 mg tabletek powlekanych
dawkowanie
od 15 roku życia: 1 tabletka 10 mg raz dziennie wieczorem
Efekt terapeutyczny pojawia się już po 1 dniu.
UWAGA: zgłoszenia pojedynczych zdarzeń neuropsychiatrycznych (agresja, depresja, samobójstwa) po spożyciu!
Należy stosować tylko jeśli nie działają leki przeciwhistaminowe.5
Środki stabilizujące komórki tuczne (kromony) podawane donosowo
Hamują degranulację, a tym samym uwalnianie histaminy przez komórki tuczne.
Mniejszy wpływ na objawy nosowe niż miejscowych glikokortykosteroidów lub leków przeciwhistaminowych13-14
Zaleta: ze względu na dobrą tolerancję i korzystny profil działań niepożądanych, możliwe jest stosowanie również u małych dzieci (>3 r.ż.) i kobiet w ciąży (należy zachować ostrożność w I trymestrze).
W dłuższej perspektywie, w porównaniu z farmakoterapią alergicznego nieżytu nosa i astmy alergicznej znacząco bardziej opłacalne pod względem kosztów
Wskazania zgodnie z wytycznymi (powinny być spełnione wszystkie)
podłoże alergii zależne od IgE potwierdzone in vivo (dodatnie testy skórne) lub in vitro (obecność swoistych IgE) oraz wyraźny związek z objawami klinicznymi (jeśli dotyczy) (test prowokacji)
dostępność standaryzowanych lub wysokiej jakości ekstraktów alergenów
dowód skuteczności planowanego AIT dla danego wskazania i grupy wiekowej
abstynencja od alergenów niemożliwa lub niewystarczająca
Skuteczność w alergicznym zapaleniu błony śluzowej nosa i spojówek związanym z alergią na pyłki u dorosłych, dzieci i młodzieży, została bardzo dobrze udowodniona w licznych badaniach.
Skuteczność w leczeniu alergii na roztocza kurzu domowego u dorosłych i dzieci została potwierdzona w kilku kontrolowanych badaniach.
SLIT wykazuje lepszy profil bezpieczeństwa niż SCIT w odniesieniu do reakcji anafilaktycznych i innych ciężkich reakcji ogólnoustrojowych.
Skuteczność została udowodniona w alergicznym nieżycie nosa i spojówek wywołanym przez pyłki traw i drzew oraz w alergii na roztocza kurzu domowego.15-16
Inne metody leczenia
Medycyna alternatywna lub komplementarna
Akupunktura
W metaanalizie różnych technik akupunktury, akupunktura zwoju skrzydłowo-podniebiennego wykazała istotną poprawę stanu klinicznego w porównaniu z konwencjonalną terapią lekową.17
Stan kliniczny porównywano po 3, 6 i 12 miesiącach od rozpoczęcia terapii.
Autorzy metaanalizy zalecają akupunkturę zwoju skrzydłowo-podniebiennego pacjentom, którzy nie reagują na farmakoterapię lub u których występują działania niepożądane terapii.
Probiotyki
W metaanalizie probiotyki w porównaniu z placebo wykazały niewielką poprawę jakości życia bez istotnego wpływu na objawy.18
Rodzaj i ilość probiotyków były bardzo zróżnicowane; do sformułowania zaleceń potrzebne są dalsze badania.
Fitoterapia
W większości małych badań oceniano wiele różnych substancji, jednak konieczne są dalsze badania skuteczności i bezpieczeństwa.19
Karmienie piersią wydaje się chronić przed rozwojem chorób atopowych, ale tylko u dzieci z dziedziczną predyspozycją.
Pokarm uzupełniający należy wprowadzić po ukończeniu przez dziecko 4. miesiąca życia.
Matki dzieci z predyspozycjami do alergii nie powinny w pierwszych miesiącach karmienia piersią usuwać ze swojej diety silnych alergenów, takich jak mleko krowie, jaja i ryby.13
Rodziny ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia alergii nie powinny nabywać zwierząt domowych, zwłaszcza kotów.
W pomieszczeniach należy unikać warunków sprzyjających rozwojowi pleśni (wysoka wilgotność, brak wentylacji).
Aktualnie nie można określić zaleceń dotyczących podawania probiotyków.
U dzieci istnieje bezpośredni związek między biernym paleniem a późniejszym rozwojem chorób alergicznych.
Przebieg, powikłania i rokowanie
Przebieg
Alergia może rozwinąć się w każdym wieku, najczęściej w wieku <20 lat.
Ryzyko wystąpienia astmy jest 3,2 razy większe u dorosłych z alergicznym nieżytem nosa niż u osób zdrowych.
Rokowanie
ANN to przewlekła choroba atopowa i osoby nią dotknięte powinny być postrzegane i traktowane jako pacjenci długoterminowi.
Krótkotrwała kontrola objawów nie jest wystarczająca.
Im młodsza jest osoba w momencie rozpoczęcia choroby, tym większe prawdopodobieństwo, że objawy ustąpią z biegiem lat.5
Po około 20 latach ponad połowa chorobych zgłasza znaczną poprawę lub nawet ustąpienie objawów.
Dokładne dane dotyczące ryzyka „zmiany piętra” na astmę oskrzelową nie są znane, ale w badaniach zostało to zaobserwowane u 32% dzieci i 16% dorosłych osób z alergicznym nieżytem nosa.
Dalsze postępowanie
Skuteczność terapii należy ocenić po 1–2 tygodniach od rozpoczęcia leczenia (co najmniej 2 tygodnie w przypadku glikokortykosteroidów donosowych) i w razie potrzeby odpowiednio zmodyfikować.5
Wise, SK, Damask, C, Roland, LT, et al. International consensus statement on allergy and rhinology: Allergic rhinitis – 2023. Int Forum Allergy Rhinol. 2023; 13: 293–859. onlinelibrary.wiley.com
Piśmiennictwo
Klimek L, Bachert C, Pfaar O, et al. ARIA guideline 2019: treatment of allergic rhinitis in the German health system. Allergol Select 2019; 3(1): 22-50. www.ncbi.nlm.nih.gov
Świerczyńska-Krępa M. et al. Alergiczny nieżyt nosa. Interna - mały podręcznik. Medycyna Praktyczna. (dostęp 16.11.2023) www.mp.pl
Asher MI, Montefort S, Bjorksten B, Lai CK, Strachan DP, Weiland SK, et al. Worldwide time trends in the prevalence of symptoms of asthma, allergic rhinoconjunctivitis, and eczema in childhood: ISAAC phases one and three repeat multicountry cross-sectional surveys. Lancet 2006; 368: 733-43. PubMed
Hakansson K, Thomsen SF, Ulrik CS, Porsbjerg C, Backer V. Increase in the prevalence of rhinitis among Danish children from 1986 to 2001. Pediatr Allergy Immunol 2007; 18: 154-9. PubMed
Steven GC. Allergic Rhinitis. BMJ Best Practice. Last reviewed 28 Sep 2021. Letzter Zugriff 28.10.2021. bestpractice.bmj.com
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2023 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (Dz. U. z 2023 r. poz. 2226) isap.sejm.gov.pl
Kalendarz pylenia roślin w Polsce. Ośrodek Badania Alergenów Środowiskowych Sp. z o.o., aktualizacja kwiecień 2023. (dsotęp 16.11.2023) pta.med.pl
Terreehorst I, Hak E, Oosting AJ, et al. Evaluation of impermeable covers for bedding in patients with allergic rhinitis. N Engl J Med 2003; 349: 237-46. PubMed
Marple BF, Fornadley JA, Patel AA, et al. Keys to successful management of patients with allergic rhinitis: focus on patient confidence, compliance, and satisfaction. Otolaryngol Head Neck Surg 2007; 136: 107-24. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Berger WE, Meltzer EO. Intranasal spray medications for maintenance therapy of allergic rhinitis. Am J Rhinol Allergy 2015; 29: 273-82. pmid:26132312 PubMed
Rodrigo GJ, Yanez A. The role of antileukotriene therapy in seasonal allergic rhinitis: a systematic review of randomized trials. Ann Allergy Asthma Immunol 2006; 96(6): 779-86. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Feng Y, Meng YP, Dong YY, et al. Management of allergic rhinitis with leukotriene receptor antagonists versus selective H1-antihistamines: a meta-analysis of current evidence. Allergy, Asthma & Clinical Immunology 2021. aacijournal.biomedcentral.com
Brozek JL, Bousquet J, Baena-Cagnani CE et al. Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma (ARIA) guidelines: 2010 revision. J Allergy Clin Immunol 2010; 126: 466-76. pmid:20816182 PubMed
Scadding GK, Durham SR, Mirakian R, et al. British Society for Allergy and Clinical Immunology. BSACI guidelines for the management of allergic and non-allergic rhinitis. Clin Exp Allergy 2008; 38: 19-42. PubMed
Radulovic S, Calderon MA, Wilson D, Durham S. Sublingual immunotherapy for allergic rhinitis. Cochrane Database of Systematic Reviews 2010, Issue 12. Art. No.: CD002893. DOI: 10.1002/14651858.CD002893.pub2 DOI
Devillier P, Dreyfus JF, Demoly P, et al. A meta-analysis of sublingual allergen immunotherapy and pharmacotherapy in pollen-induced seasonal allergic rhinoconjunctivitis. BMC Med. 2014;12:71. doi: 10.1186/1741-7015-12-71 DOI
Zhang J, Zhang Y, Huang X, et al. Different Acupuncture Therapies for Allergic Rhinitis: Overview of Systematic Reviews and Network Meta-Analysis. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine 2020. www.hindawi.com
Zajac AE, Adams AS, Turner JH. A systematic review and meta-analysis of probiotics for the treatment of allergic rhinitis. Int Forum Allergy Rhinol 2015; 5(6): 524-32. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Kozlov V, Lavrenova G, Savlevich E, et al. Evidence-based phytotherapy in allergic rhinitis. Clinical Phytoscience 2018. clinphytoscience.springeropen.com
Lewis SJ, Keister DM. Is butterbur an effective treatment for allergic rhinitis?. Evidence-Based Practice 2017; 20(11): 15. journals.lww.com
Autorzy
Anna Fabian-Danielewska, Dr n. med., specjalista medycyny rodzinnej, NZOZ Przychodnia Medycyny Rodzinnej w Szczecinie (recenzent)
Adam Windak, Prof. dr hab. n. med., specjalista medycyny rodzinnej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (redaktor)
Lino Witte, Dr n. med., lekarz w trakcie specjalizacji z medycyny ogólnej, Frankfurt nad Menem
Marlies Karsch-Völk, Dr n. med. specjalistka ds. medycyny ogólnej, Monachium
Definicja: Zapalenie błony śluzowej nosa w wyniku alergii zależnej od IgE. Częstość występowania: Alergiczny nieżyt nosa dotyczy do 25% dorosłych w Europie.