Czym są zaburzenia mowy i języka u dzieci?
- Wyróżnia się zaburzenia mowy, zaburzenia języka, zaburzenia głosu i zaburzenia płynności mowy.
- Zaburzenie języka to zaburzenie ekspresji językowej lub rozumienia języka.
- Zaburzenia mowy charakteryzują się tym, że ekspresja mowy i fonacja dziecka jest pogorszona z powodu zaburzeń odpowiedzialnych za to mięśni lub nerwów.
- W przypadku zaburzenia głosu dochodzi do zaburzeń w kształtowaniu się głosu na skutek zmian w układach narządów, które wytwarzają dźwięk (np. krtań, fałdy głosowe).
- Zaburzenie płynności mowy może prowadzić do zaburzeń w przebiegu mowy, rytmu mowy, ruchów mowy, oddechu mowy, wymowy i głosu lub do zaburzeń w przepływie mowy o zbyt szybkim lub odbiegającym od normy sposobie mówienia. Patrz też artykuł Jąkanie i bełkotanie.
Co może być przyczyną?
U podstaw trudności w rozwoju mowy i języka u dzieci leżą różne przyczyny. W trakcie rozwoju języka mogą występować przejściowo pewne zjawiska, które w toku dalszego rozwoju dziecka zanikają.
Normalny rozwój językowy
- Początek języka
- Rozumienie języka od ok. 9. miesiąca
- Pierwsze słowa od ok. 12.–15. miesiąca
- Rozwój języka odpowiedni do wieku (u 81–86% dzieci)
- ≥50 słów w wieku 18–24 miesięcy
- Zdania dwuwyrazowe w wieku 18–24 miesięcy
- Zdania wielowyrazowe w wieku 24–30 miesięcy
- dodatkowo poprawny czasownik w środku zdania w wieku 30–36 miesięcy
- dodatkowo zdania podrzędne od 3 roku życia
- Odbiegający od normy rozwój językowy: „późny rozkwit” lub zaburzenia językowe (14–19%)
- <50 słów w wieku 18–24 miesięcy>
- „późny rozkwit” lub „późny rozwój” z ostatecznie normalnym rozwojem języka (4–9% dzieci)
- Zaburzenia rozwoju językowego w wieku 3 lat (7–12% dzieci)
- W pierwszych 3–4 latach występują znaczne różnice w rozwoju językowym.
- Regresja zaburzeń rozwoju języka u 85–95% dzieci do czasu rozpoczęcia nauki w szkole
Czynniki, które mogą przyczynić się do powstania zaburzeń mowy lub języka
- Wpływy dziedziczne
- Zaburzenia słuchu
- Choroby i zmiany w narządach mowy (np. powiększone migdałki gardłowe, rozszczep podniebienia)
- Choroby ośrodkowego układu nerwowego (np. zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych).
- Zaburzenia rozwoju ruchowego
- Uszkodzenie mózgu na początku życia (niemowlęce porażenie mózgowe: trwałe zaburzenie układu mięśniowo-szkieletowego)
- Upośledzenie intelektualne
- Zaburzenie ze spektrum autyzmu
- Zaburzenia widzenia
- Wpływy środowiskowe (zaniedbanie, nadopiekuńczość, niski status społeczny)
- Wielojęzyczność
- Trudne relacje rodzic-dziecko, rywalizacja rodzeństwa
Zaburzenia mowy
Zaburzenia rozwoju językowego
Zaburzenia rozwoju języka są najczęstszym zaburzeniem językowym u dzieci (ok. 30% grupy rówieśniczej), może mieć charakter przejściowo rozwojowy, dlatego rozpoznanie stawia się zwykle dopiero od 3 roku życia. Może to być zaburzenie posługiwania się językiem (ekspresyjne, czyli wypowiadanie się) lub zaburzenie rozumienia języka (receptywne, czyli odbieranie).
Zaburzenia rozwoju języka występują częściej w rodzinie lub razem z innymi opóźnieniami rozwojowymi (w zakresie słuchu, wzroku, ruchu). Występują nieprawidłowości w jednym lub kilku obszarach języka, np. fonacji, gramatyce, słownictwie, rozumieniu języka.
U większości dzieci zaburzenia rozwoju językowego ustępują do czasu rozpoczęcia nauki w szkole.
Dysgramatyzm
Dysgramatyzm jest zaburzeniem porządku gramatycznego w produkcji mowy; często jest częściowym zaburzeniem zaburzenia rozwoju języka i charakteryzuje się deficytami w tworzeniu i budowie zdań oraz w stosowaniu reguł gramatycznych (np. „Nils głodny jest”, „upadyłem”).
Afazja
Afazja jest rzadką formą nabytego zaburzenie językowego po wcześniej zakończonym rozwoju językowym. Przyczyną jest uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, np. w wyniku urazu czaszkowo-mózgowego. Charakteryzuje się utratą nabytych umiejętności językowych, takich jak mówienie, rozumienie, czytanie i pisanie. Poszczególne obszary mogą być dotknięte w różnym stopniu.
Zaburzenie fonologiczne
To zaburzenie mowy często występuje razem z dyslalią (patrz niżej). Jest to upośledzenie systemu zgłosek. Poszczególne litery mogą być wymawiane poprawnie, ale zgłoska nie jest używana lub wymawiana prawidłowo. Przykładem jest zamiana lub pominięcie liter, np. „trowa” zamiast „krowa”.
Zaburzenia fonologiczne wiążą się z największym ryzykiem wystąpienia trwałych zaburzeń językowych i późniejszego upośledzenia zdolności pisania.
Zaburzenia mowy
Zaburzenia fonetyczne (dyslalia)
Tak zwane zaburzenie fonetyczne jest to rozwojowe zaburzenie tworzenia zgłosek albo wymowy, nazywano je kiedyś „zacinaniem się”.
Dyslalia może być częścią naturalnego rozwoju języka, często zanikającą wraz z zakończonym rozwojem języka. Dzieci dotknięte chorobą mają trudności z prawidłowym formowaniem dźwięków:
- Sygmatyzm (seplenienie): Zaburzenia w tworzeniu zgłosek syczących
- Schetyzm: zaburzenia fonacji głoski „sch”
- Pozostałe poziomy językowe pozostają w dużej mierze bez zmian.
Dysfunkcja orofacjalna
Dysfunkcja orofacjalna to zaburzenie funkcji mięśni w obszarze jamy ustnej, twarzy i szyi. Objawami mogą być zaburzenia połykania i mowy o różnym stopniu nasilenia, a także wady zgryzu w uzębieniu będące konsekwencją dysfunkcji języka.
Rynolalia
Tak zwane nosowanie, przy którym mowa ma nieprawidłowy rezonans nosowy, występuje albo z powodu niedrożności przewodów nosowych (np. z powodu powiększonych migdałków gardłowych), albo z powodu ucieczki powietrza z ust lub nosa (np. z powodu rozszczepów warg, szczęki, podniebienia). Oba zjawiska mogą też wystąpić razem
.
(Dziecięca) dyzartria
Dyzartria dziecięca to nabyte zaburzenie kontroli ruchów mowy spowodowane uszkodzeniem układu nerwowego lub mięśni wytwarzających głos (np. dziecięce porażenie mózgowe, uraz czaszkowo-mózgowy).
Mowa charakteryzuje się niską głośnością i niewyraźną, spowolnioną, monotonną mową, głosem zduszonym i zgrzytliwym oraz obniżoną zrozumiałością wypowiedzi językowych do niezrozumiałości włącznie.
Zaburzenia głosu
Dysfonia hiperfunkcyjna
Dysfonia hiperfunkcyjna jest najczęstszym zaburzeniem głosu; poszczególne części aparatu głosowego — takie jak mięśnie, struny głosowe, krtań — nie współpracują ze sobą w sposób skoordynowany. Osoby dotknięte chorobą często mają ochrypły, gruby, szorstki głos i mówią głośniej niż zwykle. Na przykład jako powikłanie mogą wystąpić guzki fałdu głosowego.
Wada płynności mowy
- Jąkanie
- Bełkotanie
- Patrz artykuł Jąkanie i bełkotanie.
Inne przyczyny
- Mutyzm: Jest to zaburzenie komunikacji, w którym dotknięte nim dzieci nie mówią, chociaż miałyby ku temu fizyczne przesłanki; w niektórych przypadkach występuje ono tylko wobec pewnych osób lub w pewnych sytuacjach (mutyzm elektywny). Dzieci dotknięte tym problemem często cierpią na lęk społeczny i zaburzenia lękowe
- Niektóre wrodzone zaburzenia genetyczne, np. zespół Downa
Badania dodatkowe
Wywiad — rozmowa z lekarzem
Najczęściej nieprawidłowości w rozwoju mowy są zauważane podczas badań profilaktycznych. Poniższe pytania mogą być pomocne w postawieniu rozpoznania:
- Kiedy nastąpił początek i jak rozwijały się anomalie języka i mowy?
- Czy od początku występuje opóźnienie mowy, czy też dziecko potrafiło już pewne rzeczy, których umiejętność straciło?
- Czy da się zauważyć wyzwalacze anomalii języka lub mowy, np. sytuacyjna niemota (mutyzm) lub pogorszenie po dłuższym mówieniu?
- Czy występują określone wady rozwojowe, np. rozszczepienie podniebienia?
- Czy istnieją lub istniały nieprawidłowości w rozwoju ruchu?
- Czy występują nieprawidłowości w rozwoju psychicznym?
- Czy rozwój społeczny, emocjonalny lub edukacyjny jest zaburzony?
- Czy występują inne nieprawidłowości lub zaburzenia psychiczne (np. anomalie z zakresu zachowania, lęk społeczny lub depresja)?
- Czy w rodzinie występują częściej niż przeciętnie trudności z mową i językiem?
U pediatry lub lekarza rodzinnego
- Ogólne badanie fizykalne
- Badanie neurologiczne (objawy chorób neurologicznych lub opóźnionego rozwoju?)
- Badanie narządów mowy (np. powiększone migdałki gardłowe)
- Badanie słuchu
- Badanie mowy i języka
U specjalistów
- Specjaliści (np. logopedzi, psychiatrzy dzieci i młodzieży, laryngolodzy) mają do dyspozycji testy kwestionariuszowe i tzw. wywiady dotyczące wczesnego wykrywania zaburzeń mowy i języka u dzieci. Wywiad przeprowadza się albo z rodzicami chorych dzieci, albo — przy odpowiednim wieku — z dziećmi.
- Ortolaryngolodzy badają ewentualne zmiany, które mogą wywołać lub sprzyjać zaburzeniom mowy lub języka (np. powiększone migdałki gardłowe, zaburzenia napowietrzania ucha środkowego).
- Badanie, czy dziecko prawidłowo słyszy. Niedosłuch występuje najczęściej razem z zaburzeniami mowy lub języka.
- Badanie neurologiczne lub psychologiczne dziecka; zwłaszcza jeśli istnieje podejrzenie zaburzeń rozwojowych.
- Dalsze badania krwi, np. w kierunku chorób metabolicznych
Leczenie
Ogólne informacje
- Leczenie zależy od rodzaju i nasilenia zaburzeń języka lub mowy
- Wiele drobnych odchyleń stanowi element rozwoju językowego dziecka i nie wymaga leczenia (np. niektóre formy dyslalii do około 4 roku życia).
- Od wieku szkolnego leczenie powinno być podjęte jak najszybciej ze względu na ryzyko wystąpienia trwałych lub wtórnych zaburzeń.
- W przypadku rozwojowych zaburzeń językowych, logopeda lub terapia mowy mają priorytetowe znaczenie.
- Jeśli występują określone choroby towarzyszące, powinny być one leczone przez specjalistów:
- w przypadku zaburzeń słuchu — wyspecjalizowani lekarze ortolaryngolodzy (audiologopedagodzy)
- w przypadku upośledzenia układu nerwowego (np. przy wczesnodziecięcym uszkodzeniu mózgu) — lekarze specjaliści z zakresu neurologii dziecięcej (neuropediatrzy)
- przy współistniejących chorobach psychicznych — psychiatrzy dziecięcy i młodzieżowi
- w dalszym przebiegu uzupełnienie o terapię języka i mowy — logopedzi.
- Opiekunowie powinni otrzymać porady i zostać przeszkoleni, jak postępować z zaburzeniami mowy dziecka.
- W niektórych przypadkach właściwe jest również dostosowanie warunków środowiskowych lub specjalne wsparcie edukacyjne.
Terapia mowy lub języka
- Główne cele leczenia powinny wynikać z potrzeb dzieci dotkniętych chorobą (np. poprawa mowy i umiejętności językowych do czasu rozpoczęcia nauki w szkole).
- Zaburzenia mowy i języka leczą zazwyczaj logopedzi. Istnieją naukowe dowody na skuteczność stosowanych metod, zwłaszcza w leczeniu zaburzeń wymowy, zaburzeń słownictwa oraz jąkania.
- Rozpoczęcie leczenia i intensywność postępowania zależą od stopnia nasilenia zaburzenia.
- Dostępnych jest wiele metod leczenia.
Co możesz zrobić sam?
- Należy zaakceptować fakt, że dziecko ma trudności z mową lub językiem i w obecnym czasie nie może (jeszcze) radzić sobie lepiej.
- W życiu codziennym należy używać języka w sposób swobodny i nieskomplikowany, nie należy wywierać presji.
- Nie należy analizować rodzaju popełnionego błędu i poprawiać „błędnych” wypowiedzi, ale powtórzyć poprawnie to, co dziecko powiedziało. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której dziecko ma poczucie, że mówi niepoprawnie, co zahamuje dalsze używanie języka lub spowoduje, że dziecko całkowicie przestanie mówić.
- Jeżeli w rodzinie mówi się kilkoma językami, należy unikać zbyt częstego przechodzenia z jednego na drugi.
Dodatkowe informacje
- Jąkanie i bełkotanie
- Zaburzenia mowy i języka u dzieci — informacje dla personelu medycznego
Autorka
- Catrin Grimm, lekarka w trakcie specjalizacji z psychiatrii i psychoterapii dzieci i młodzieży, Klingenberg nad Menem