Informacje ogólne
Definicja
- Reakcje na pokarm obejmują wszystkie nietoksyczne, niepożądane reakcje na żywność. Są one podzielone na dwie główne grupy1:
- alergie
- nietolerancje
- Alergie dzielą się na reakcje IgE-zależne i IgE-niezależne.
- Nietolerancje obejmują defekty enzymatyczne, farmakologiczne i psychologiczne mechanizmy działania niektórych pokarmów, a także szereg nieswoistych procesów.
- Nietolerancje pokarmowe są częściej podejrzewane niż obiektywnie wykrywalne.
- Takie podejrzenie nie zawsze może być potwierdzone przez wiarygodne parametry laboratoryjne.
Częstość występowania
- Bardzo zmienna
- Częstość występowania zależy od wieku i płci, atopii w wywiadzie rodzinnym, położenia geograficznego, nawyków żywieniowych i obecności innych schorzeń alergicznych.
- Najczęstszymi czynnikami wywołującymi nietolerancję pokarmową u dzieci i młodzieży są mleko i białko jaja kurzego, soja, pszenica, orzechy ziemne i orzechy włoskie.
- Alergia/nietolerancja pokarmowa zwykle objawia się przed ukończeniem drugiego roku życia.
- Wyjątkiem są reakcje na pokarmy w wyniku alergii krzyżowej z pyłkami u osób z alergią na pyłki, które mogą wystąpić później2.
ICD-10
- R19.8 Inne określone objawy i dolegliwości dotyczące przewodu pokarmowego i jamy brzusznej
- R19 Inne objawy podmiotowe i przedmiotowe dotyczące przewodu pokarmowego i jamy brzusznej
Diagnostyka różnicowa
Nietolerancja pokarmowa lub alergia pokarmowa
- Zobacz artykuł Alergia pokarmowa i nietolerancja pokarmowa.
- Alergia pokarmowa: niepożądana reakcja immunologiczna
- Nietolerancja pokarmowa: układ immunologiczny nie jest zaangażowany, ale istnieją np. zaburzenia metabolizmu węglowodanów.
- Częstość występowania: chorobowość alergii pokarmowej wynosi 4,2% u dzieci i 3,7% u dorosłych.
- Objawy: w przypadku alergii możliwe są reakcje na całym ciele, często skórne (pokrzywka, uderzenia gorąca), w przypadku nietolerancji pojawiają się objawy czysto żołądkowo-jelitowe.
- Wyniki: rzadko występują istotne klinicznie wyniki. Mogą występować objawy atopii (np. objaw Hertoghe'a); u dzieci może występować niedostateczny wzrost i przyrost masy ciała.
- Diagnostyka: wywiad lekarski oraz dzienniczek odżywiania i objawów w celu zidentyfikowania pokarmów wyzwalających objawy W przypadku alergii możliwe jest potwierdzenie uczulenia za pomocą oznaczenia swoistych IgE lub skórnego testu punktowego.
- Leczenie: unikanie pokarmów, które powodują objawy, jednak ze względu na naturalny rozwój tolerancji u dzieci ponowna ocena postępowania dietetycznego co 2 lata
Nietolerancja laktozy
- Zobacz artykuł Nietolerancja laktozy.
- Enzym laktaza nie jest wytwarzany w błonie śluzowej jelita cienkiego lub jest tam wytwarzany tylko w niewielkich ilościach.
- Nietolerancja pierwotna jest uwarunkowana genetycznie. Nietolerancja wtórna może wystąpić przy nieleczonej celiakii (chorobie trzewnej) lub innych chorobach jelita cienkiego.
- Częstość występowania: ok. 15–20 %
- Objawy: skurcze brzucha, wzdęcia. U niektórych chorych mogą wystąpić wzdęcia, silne bóle brzucha lub biegunka.
- Wyniki: klinicznie można stwierdzić wzdęty brzuch, bębenkowy oddźwięk opukowy, pobudzoną perystaltykę.
- Diagnostyka: wrodzoną nietolerancję laktozy można wykryć za pomocą testu genetycznego. Testy czynnościowe (test tolerancji laktozy, test oddechowy) mogą być wykorzystane do wykrycia innych form nietolerancji.
- Leczenie: należy wykluczyć lub ograniczać pokarmy zawierające laktozę. Przyjmowanie laktazy w razie potrzeby.
Alergia na białko mleka
- Zobacz artykuł Alergia na mleko krowie.
- Immunologiczna reakcja nadwrażliwości na białko mleka krowiego, która może być IgE-zależna lub IgE-niezależna.
- Częstość występowania: zapadalność w pierwszych 2 latach życia w Europie wynosi około 0,5%. Występuje bardzo rzadko u dorosłych.
- Objawy: objawy pojawiają się zwykle w 1. roku życia wraz z wprowadzeniem produktów z mleka krowiego. Zazwyczaj dotyczą różnych układów narządów, w tym skórnego (pokrzywka), oddechowego (duszność) i pokarmowego (plucie, kolka).
- Wyniki: wyniki zwykle klinicznie nie wzbudzają podejrzeń; czasami płynne/wodniste stolce; w przypadkach ciężkiego niedożywienia z powodu alergii, odchylenie na siatce centylowej.
- Diagnostyka: wywiad lekarski z rodzicami (dzienniczek odżywiania/objawów), ocena kliniczna (CoMiSS) i doustny test wywołania reakcji; w razie potrzeby oznaczenie swoistych IgE
- Leczenie: dieta eliminacyjna z regularnymi próbami ponownego wprowadzenia (rozwój wysokiej tolerancji w przebiegu); zastąpienie mleka u niemowląt mieszankami o wysokim stopniu hydrolizy lub alternatywnie mieszankami aminokwasowymi.
Zespół alergii jamy ustnej
- Osoby cierpiące na alergię na pyłki mogą w ramach spożywania pokarmów rozwinąć reaktywność krzyżową, zwłaszcza na pyłki brzozy.
- Objawy mogą wahać się od swędzenia i obrzęku jamy ustnej do obrzęku naczynioruchowego.
- Różne odmiany owoców i warzyw są zwykle związane z różnymi rodzajami pyłków.
- Często pokarmy są lepiej tolerowane po ugotowaniu niż na surowo, a poza sezonem pylenia mogą nie powodować objawów.
Celiakia
- Zobacz artykuł Celiakia.
- Uwarunkowane genetycznie przewlekle-zapalne autoimmunologiczne zaburzenie jelit, które objawia się po spożyciu pokarmów zawierających gluten. Celiakia powoduje uszkodzenie kosmków jelitowych, które znajdują się w błonie śluzowej jelita cienkiego.
- Częstość występowania: występuje u około 0,3% populacji europejskiej, ale liczba pacjentów z nierozpoznaną chorobą jest prawdopodobnie większa. Celiakia może po raz pierwszy pojawić się w okresie niemowlęcym i dziecięcym, ale może być zdiagnozowana w każdym wieku.
- Objawy: większość (5 na 6) osób z celiakią choruje bezobjawowo, ale mogą wystąpić objawy ze strony przewodu pokarmowego oraz objawy wynikające z zaburzeń wchłaniania (np. opóźnienie wzrostu i niedokrwistość).
- Wyniki: zwykle brak wyników klinicznych Można zauważyć objawy zaburzeń wchłaniania, zaburzeń trawienia (takie jak opóźnienie wzrostu) lub opryszczkowate zapalenie skóry (dermatitis herpatiformis, choroba Duhringa — skórna manifestacja celiakii).
- Diagnostyka: testy serologiczne na obecność przeciwciał przeciwko transglutaminazie. Do rozpoznania zwykle konieczna jest biopsja jelita cienkiego.
- Leczenie: dieta bezglutenowa przez całe życie
Pokrzywka
- Zobacz artykuł Pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy.
- Ostra lub przewlekła reakcja skórna ze swędzącą pokrzywką lub miejscową opuchlizną skórną, która może być wywołana m.in. przez bodźce fizyczne, zakażenia lub alergie, lecz często występuje spontanicznie bez możliwego do zidentyfikowania czynnika wyzwalającego.
- Częstość występowania: nawet 20% populacji cierpi na pokrzywkę przynajmniej raz w życiu.
- Objawy: swędzące bąble pokrzywkowe o różnej wielkości i kształcie, z których każdy utrzymuje się zwykle tylko kilka godzin.
- Wyniki: różnej wielkości bąble pokrzywkowe i/lub miejscowy, czasem rumieniowy obrzęk tkanek
- Diagnostyka: wywiad lekarski i badanie przedmiotowe, ew. badania krwi, diagnostyka alergiczna, testy wywołania reakcji lub środki mające na celu wykluczenie chorób podstawowych
- Leczenie: w przypadku pokrzywki podawanie leków przeciwhistaminowych; jeśli to możliwe, eliminacja przyczyny wywołującej. W sytuacjach zagrożenia życia należy podać pozajelitowo leki przeciwhistaminowe, glikokortykosteroidy i adrenalinę.
Wyprysk atopowy
- Zobacz artykuł Wyprysk atopowy.
- Zależne od wieku umiejscowienie wyprysku. Typowo sucha skóra, swędzenie i wyprysk na twarzy, szyi i górnej części ciała, w zgięciach łokci i kolan. Im młodsze dziecko, tym częściej dolegliwości dotyczą twarzy i głowy.
- Wyniki: sucha skóra z rumieniem, w ostrych ogniskach często również z grudkami lub pęcherzykami; u niemowląt często pęcherzykowa i sącząca się („ciemieniucha“) w okolicy głowy; u małych dzieci bardziej sucha i z przeczosami, zwykle w bruzdach zgięciowych
- Diagnostyka: rozpoznanie kliniczne, ew. dalsza diagnostyka pod kątem alergii z odpowiednim wywiadem, np. przy wskazaniach na alergię pokarmową
- Leczenie: leczenie podstawowe z delikatnym oczyszczaniem skóry, kremami nawilżającymi i unikaniem czynników wyzwalających W razie potrzeby należy zastosować miejscowo działające glikokortykosteroidy lub inhibitory kalcyneuryny, w bardzo ciężkich przebiegach immunomodulujące leki stosowane układowo (leczenie w zależności od stopnia nasilenia objawów).
Opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duhringa)
- Zobacz artykuł Opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duhringa).
- Szczególna postać celiakii z ujawnieniem głównie na skórze, charakteryzująca się przewlekłymi, polimorficznymi, swędzącymi, zgrupowanymi grudkami, pęcherzykami i bąblami
- Częstość występowania: rzadkie zaburzenie, chorobowość szacowana na 10–75 przypadków na 100 000
- Objawy: choroba często pojawia się nagle, ale może również rozwijać się powoli. Charakterystyczny jest silny, a nawet piekący świąd, szczególnie w okolicy łokci, kolan i pośladków.
- Wyniki: klinicznie występują pokrzywkowe grudki, zmiany grudkowo-pęcherzykowe i pęcherze.
- Diagnostyka: oznaczenie autoprzeciwciał IgA przeciw transglutaminazie tkankowej i biopsja skóry potwierdzają rozpoznanie.
- Leczenie: leczenie polega na konsekwentnym stosowaniu diety bezglutenowej. Do czasu zadziałania zmian w diecie objawy skórne bardzo dobrze reagują na dapson.
Diagnostyka
- Diagnostyka odbywa się przede wszystkim w ramach badania przedmiotowego na podstawie dzienniczka odżywiania i objawów.
- Dolegliwości kliniczne zależą od ilości czynnika wywołującego i podlegają wpływowi dodatkowych czynników.
Wywiad lekarski
- Wywiad lekarski jest podstawowym elementem diagnostycznym.
- Epizodyczne dolegliwości są często spowodowane reakcjami IgE-zależnymi.
- W takich przypadkach można spodziewać się wysypki w teście punktowym i teście RAST (teście radioalergosorpcji).
- Jaki rodzaj pokarmu podejrzewa się o wyzwalanie reakcji?
- Jak szybko po spożyciu pokarmu i po jakiej jego ilości występują objawy?
- Jeśli do wystąpienia reakcji potrzebna jest tylko niewielka ilość pokarmu i jeśli reakcja występuje wkrótce po spożyciu, wskazuje to na reakcję IgE-zależną.
- Jeśli wystąpiła szybka reakcja (w ciągu kilku minut) na niewielką ilość pokarmu przy kilku okazjach, najbardziej prawdopodobna jest alergia pokarmowa.
- Czy reakcja zachodzi równie szybko za każdym razem i po takiej samej ilości danego pokarmu?
- Im mniej spójności wykazuje wywiad lekarski, tym więcej dowodów przemawia przeciwko temu, że dana reakcja wywołana jest pokarmem.
- Ile lat miało dziecko, gdy po raz pierwszy zaobserwowano reakcję? Ile lat miało przy późniejszych sytuacjach? Czy przed wystąpieniem pierwszych reakcji wydarzyło się coś nietypowego?
- Dziecko może reagować na składniki diety matki, które są przenoszone wraz z jej mlekiem.
- Jeśli u dziecka występują objawy, takie jak kolka lub wyprysk atopowy w okresie karmienia piersią, a matka zauważa, że objawy nasilają się, gdy spożywa określone pokarmy, wówczas prawdopodobna jest wczesna alergia pokarmowa/nietolerancja pokarmowa.
- W takim przypadku dziecko reaguje za każdym razem, gdy matka spożywa dany alergen w jedzeniu lub piciu.
- Kiedy dany pokarm został po raz pierwszy wprowadzony do diety?
- Jeśli reakcja wystąpi po raz pierwszy po tym, jak dziecko spożywało dany pokarm przez dłuższy czas bez żadnych reakcji, jest mało prawdopodobne, że to właśnie ten pokarm powoduje objawy.
- Wyjątkiem są reakcje na owoce i warzywa.
- Jeśli reakcja została wywołana przez mleko, wystąpiła po raz pierwszy po zakażeniu żołądkowo-jelitowym i trwała krócej niż miesiąc, może to być wtórna nietolerancja laktozy.
- Jeśli reakcja wystąpi po raz pierwszy po tym, jak dziecko spożywało dany pokarm przez dłuższy czas bez żadnych reakcji, jest mało prawdopodobne, że to właśnie ten pokarm powoduje objawy.
- Ile czasu upłynęło od ostatniej obserwacji reakcji?
- Jeśli od ostatniej reakcji dziecka minęło więcej czasu, należy również rozważyć możliwość rozwoju tolerancji.
- W przypadku dzieci dłuższe „przerwy w jedzeniu danego pokarmu“ wcale nie są nietypowe.
Mleko krowie i objawy epizodyczne
- Dzieci z epizodycznymi reakcjami na mleko krowie często przechodzą na ścisłą dietę bezmleczną po wystąpieniu jednej lub więcej wyraźnych reakcji w krótkim czasie po spożyciu mleka.
- Takie reakcje często występują w związku z przejściem z karmienia piersią na pokarm stały/mleko modyfikowane/mleko.
- Często dziecko ma reakcje nawet po przejściu na dietę bezmleczną, ponieważ bardzo trudno jest całkowicie uniknąć śladowych ilości mleka w codziennej diecie.
- Jeśli od ostatniej reakcji minęło więcej czasu, należy rozważyć możliwość rozwoju tolerancji.
Podejrzewana żywność
- Niektóre pokarmy mogą przypadkowo dostać się do diety za pośrednictwem produktów, których składniki nie są dokładnie znane i wywołać epizodyczne reakcje pokarmowe:
- Mleko
- margaryna
- napoje zawierające ukryte mleko
- w wielu gotowych produktach
- kotlety mielone/kiełbasa
- paluszki rybne
- ciasta/ciastka/wypieki
- większość rodzajów czekolady
- zupy w torebkach i sosy w proszku
- pszenica
- pieczywo
- ciasta/wypieki
- płatki śniadaniowe
- spaghetti, makaron
- kaszka na bazie pszenicy
- często w półproduktach
- zupy w torebkach i sosy w proszku
- Jajko
- majonez/sałatki i sosy na bazie majonezu
- produkty panierowane
- zapiekanki
- ciasta/gofry/lody/ciastka
- makarony
- Orzechy
- marcepan
- kokos (np. w batonach czekoladowych)
- liczne rodzaje czekolady
- często w ciastach
- niektóre gatunki chleba
- Ryby
- pasztet z wątróbki (czasami zawiera anchois)
Jajka i objawy epizodyczne
- Alergia pokarmowa na jajka objawia się w ciągu kilku minut do godziny po jedzeniu.
- Swędzenie w obszarze błony śluzowej jamy ustnej i na skórze z zaczerwienieniem, bąblami pokrzywkowymi, obrzękiem i swędzeniem.
- U ok. Alergia na jajka kurze występuje u 0,5–2,5% osób i może być bardziej powszechna u dzieci.
- Epizodyczne reakcje pokarmowe obserwuje się również rzadko w przypadku jajek, ale można je łatwo przeoczyć.
- Alergia na jajka kurze jest jedną z najczęstszych alergii u niemowląt. Te wczesne alergie dziecięce zwykle utrzymują się przez kilka lat i mogą ulec samoistnej poprawie.
- Rodzice często podejrzewają surowe jajka, gdy dziecko ma reakcję związaną z surowym ciastem lub masą bezową.
- Surowe białka jajek znajdują się również w omletach, jajkach sadzonych, jajecznicy i jajkach na miękko, ponieważ jaja w tych potrawach zwykle nie są w pełni ugotowane.
- Jeśli pojawiają się tutaj reakcje, niektórzy rodzice błędnie interpretują to jako reakcję na „samo jajko“.
- Niektóre dzieci reagujące na surowe jajka mogą tolerować jaja przygotowane/gotowane.
- Jednak reakcje na gotowane jajko można łatwo przeoczyć, jeśli jajo jest zawarte w gotowych produktach, ponieważ reakcje na gotowane jajko są słabsze, a ilość w potrawach jest często niewielka.
- W przypadku dzieci uczulonych na surowe jaja, z objawami przewlekłymi lub opóźnionym rozwojem, przed uzupełnieniem diety gotowymi produktami zawierającymi jaja należy wypróbować dietę całkowicie bezjajeczną.
Przykłady alergii krzyżowych
- Alergia wtórna w wyniku uczulenia na aeroalergeny (np. alergeny pyłków) z następującym po tym odczynem („alergie krzyżowe“) w odpowiedzi na często niestabilne alergeny o pokrewnej strukturze w roślinnych artykułach spożywczych
- Pyłek brzozy wchodzi w reakcje krzyżowe np. z orzechami, jabłkami, gruszkami, kiwi i owocami pestkowymi.
- Osoby z alergią na bylicę reagują krzyżowo między innymi z selerem, marchewką, pietruszką, koprem włoskim, kolendrą, gorczycą, rumiankiem, anyżem, kminkiem i miodem.
- Większość chorych nie reaguje na wszystkie pokarmy znajdujące się na liście krzyżowych reakcji wrażliwości.
Badanie przedmiotowe
Informacje ogólne
- Badanie lekarskie zwykle nie wykazuje żadnych nieprawidłowości w danym przedziale czasowym.
- Możliwe są objawy niedożywienia.
- Badanie powinno opierać się na objawach i ich nasileniu.
- Oznaki wychudzenia, dystrofii, opóźnienia wzrostu lub opóźnionego dojrzewania?
- Pomiary masy ciała i wzrostu (również do oceny w przebiegu czasowym)
- Krzywe centylowe powinny być prowadzone dla wszystkich dzieci z alergią pokarmową/nietolerancją pokarmową.
Badania uzupełniające
Dzienniczek objawów
- Rejestrowanie odżywiania i objawów przez pacjentów lub ich rodziców przez 2–3 tygodnie za pomocą dzienniczka.
- Taki dzienniczek uwzględnia spożycie pokarmów, napojów, ale także słodyczy, gum do żucia itp. oraz dolegliwości występujące z nimi w związku czasowym.
- W dzienniczku należy odnotowywać również stosowanie leków.
Dieta eliminacyjna
- Kontrolowane unikanie pokarmów przez określony czas
- Od 1 do maks. 2 tygodni
- Długotrwała eliminacja może przy alergii pokarmowej zależnej od IgE zwiększać ryzyko wystąpienia reakcji natychmiastowych przy ponownym wprowadzeniu, zwłaszcza jeżeli wcześniej występowały tylko objawy późne.
- W przypadku reakcji IgE-niezależnych mogą być konieczne dłuższe okresy eliminacji (4–6 tygodni).
- Szczegółowa (kompletna) dokumentacja w postaci dzienniczka odżywiania i objawów przez okres eliminacji umożliwia ocenę pod kątem błędów dietetycznych.
- Po diagnostycznej diecie eliminacyjnej należy przy niewystępowaniu objawów lub wyraźnej poprawie przeprowadzić test wywołania reakcji pokarmowej pod kontrolą lekarza.
Diagnostyka laboratoryjna
- Oto proponowany przewodnik dotyczący postępowania z wyczuciem proporcji, ekonomicznie i krok po kroku:
- 1. krok
- 2. krok
- próbki kału na obecność patogennych drobnoustrojów jelitowych
- próbka kału na obecność kalprotektyny
- 3. krok — rozważenie skierowania do gastroenterologa, pediatry, dermatologa:
- całkowite IgE, test RAST pokarmu podejrzewanego o wywołanie reakcji, alternatywnie fx5 (badanie przesiewowe 5 najczęstszych pokarmów), test punktowy, podejrzewany pokarm
- przeciwciała IgG i IgA przeciwko glutenowi
- witamina A, D, E
- Test na obecność przeciwciał przeciwendomyzjalnych, nawet gdy wynik testu na obecność przeciwciał IgG/IgA przeciwko gliadynie/glutenowi jest ujemny — w przypadku silnego podejrzenia celiakii.
- analiza stolca pod kątem określonych alergenów
- wodorowy test oddechowy
- ewentualnie endoskopia
- 4. krok
- określenie znaczenia klinicznego (interpretacja), sprawdzenie wiarygodności na podstawie informacji klinicznych (z wywiadu) i, w razie potrzeby, testy wywołania reakcji przeprowadzone przez specjalistę
Testy wywołania reakcji
- W niektórych przypadkach przydatne może być uzupełnienie diagnostyki o otwarte testy wywołania reakcji pokarmowej.
- Podczas testów wywołania reakcji mogą wystąpić reakcje od łagodnych do anafilaktycznych, dlatego powinny one być przeprowadzane przez pediatrów i gastroenterologów lub w specjalnych przychodniach.
- Przeciwwskazania do testów wywołania reakcji pokarmowej
- wcześniejsze reakcje anafilaktyczne
- Względne przeciwwskazania obejmują wcześniejsze ciężkie reakcje i ciężkie wysypki w teście punktowym/RAST, zwłaszcza w przypadku jaj, ryb i orzechów.
Środki i zalecenia
Wskazania do skierowania do specjalisty
- Wszystkie dzieci z objawami niedożywienia/niedoboru, opóźnionym wzrostem, ciężkimi lub przedłużającymi się objawami żołądkowo-jelitowymi powinny być kierowane do gabinetów pediatrycznych lub gastroenterologicznych.
Zapobieganie, wskazówki i porady
- Zawsze należy zapewnić kompleksowe, wykwalifikowane doradztwo żywieniowe.
- Korzystny wpływ może mieć wczesne wprowadzenie gotowanego jaja kurzego do diety dziecka.
- Zaleca się wprowadzenie i regularne podawanie podgrzanego jajka (pieczonego, ugotowanego na twardo) z pokarmem uzupełniającym.
- Ponieważ niemowlęta z atopowym zapaleniem skóry z rodzin regularnie spożywających orzechy ziemne są narażone na zwiększone ryzyko rozwoju alergii na orzechy ziemne, w takim układzie można rozważyć ukierunkowane wprowadzenie produktów zawierających orzechy ziemne w postaci odpowiedniej dla wieku (nie w całości czy w kawałkach ze względu na ryzyko zachłyśnięcia), a następnie regularne ich podawanie.
- Należy uważać na ograniczenia dietetyczne!
- Wykluczenie pokarmów z diety jest często dużym obciążeniem dla dziecka i rodziców i może prowadzić do negatywnych konsekwencji w postaci nieprawidłowych nawyków żywieniowych, izolacji społecznej i niedożywienia.
- Dlatego ten proces powinien być przeprowadzany przez wykwalifikowanych lekarzy.
Informacje dla pacjentów
Informacje dla pacjentów w Deximed
Quellen
Literatur
- Sampson HA, Aceves S, Bock SA, et al. Food allergy: a practice parameter update-2014. J Allergy Clin Immunol 2014; 134:1016. PubMed
- Ortolani C, Pastorello EA, Farioli L, Ispano M, Pravettoni V, Berti C, Incorvaia C, Zanussi C. IgE-mediated allergy from vegetable allergens. Ann Allergy 1993;71:470-476. PubMed
- Burks AW, Tang M, Sicherer S, et al. ICON: food allergy. J Allergy Clin Immunol 2012; 129:906. PubMed
- Sicherer SH, Sampson HA. Food allergy: recent advances in pathophysiology and treatment. Annu Rev Med. 2009;60:261-277. PubMed
Autor*innen
- Moritz Paar, Dr. med., Facharzt für Allgemeinmedizin, Münster