Informacje ogólne
Definicja
- Tasiemce (Cestoda) to płazińce, które cechuje hermafrodytyzm (obojnactwo) i mogą występować jako dorosłe pasożyty w przewodzie pokarmowym człowieka (endopasożyty).1-2
- Głównym żywicielem niektórych z tych pasożytów jest człowiek. Inne występują głównie u zwierząt, ale mogą też pasożytować na człowieku.
- U ludzi najistotniejsze są:
- bąblowica
- Tasiemiec psi (Echinococcus granulosus) wywołuje bąblowicę jednojamową.
- Tasiemiec bąblowcowy wielojamowy (Echinococcus multilocularis) wywołuje bąblowicę wielojamową.
- Zobacz odpowiednie artykuły.
- tasiemczyca — infestacja jelitowa3:
- tasiemca niezubrojonego (Taenia saginata) lub
- tasiemca uzbrojonego (Taenia solium)
- W przypadku tasiemczycy człowiek jest żywicielem ostatecznym; tasiemiec żyje w jelicie człowieka, w dużej mierze nie wywołując znaczących szkód.
- W wągrzycy dochodzi do imigracji przez ścianę jelita, rozsiewu hematogennego, a w konsekwencji infestacji tkanek przez wągry tasiemca, jak w przypadku żywiciela pośredniego. Wągrzyca jest bardzo rzadka, ale znacznie bardziej niebezpieczna niż tasiemczyca.5
Epidemiologia
- W Europie Środkowej zakażenia tasiemcem są dziś rzadkością dzięki poprawie standardów higieny i środkom zapobiegawczym.6
- Zakażenia tasiemcem są powszechne na całym świecie.
- W Europie Środkowej występują pojedyncze przypadki wągrzycy, z których większość została nabyta w krajach o endemicznym występowaniu.2W Polsce rozpoznaje się 1-2 przypadki wągrzycy rocznie.7
- Szczególne istotne jest występowanie tasiemca nieuzbrojonego (Taenia saginata), który jest szeroko rozpowszechniony na całym świecie.2
- Przyczyną jest wołowina, często spożywana na surowo lub niedogotowana
- W Polsce odnotowuje się ok. 200 przypadków tasiemczycy rocznie, z czego za ponad połowę odpowiada tasiemiec nieuzbrojony.7
- W 2022 roku zapadalność na bąblowicę w Polsce wyniosła 0,12/100 000, z czego 76% wymagało hospitalizacji.8
- Zakażenie Diphyllobothrium latum występuje głównie w regionach północnych i subarktycznych.1
Etiologia i patogeneza
Anatomia tasiemca
- Długość dorosłych tasiemców z rodzaju Taenia wynosi 10–12 metrów.
- Dorosły tasiemiec składa się z główki (skoleks), części szyjnej i łańcucha członów. Na łańcuch członków składają się pojedyncze segmenty (proglotydy), w których dojrzewają jaja.
- U niektórych gatunków (np. z rodzaju Taenia) tylne segmenty mogą odrywać się od reszty tasiemca. Odrzucone segmenty lub zawarte w nich jaja są następnie wydalane z kałem, a częściowo wykazują samodzielną ruchliwość.
- Natomiast u innych gatunków (np. z rodzaju Hymenolepis) proglotydy ulegają rozkładowi wewnątrz żywiciela, przez co w kale obecne są tylko jaja.
Cykl życiowy tasiemca9
- Jaja tasiemca dostają się do wody/gleby poprzez ludzkie odchody.
- Bydło lub świnie (żywiciel pośredni) spożywają jaja tasiemca przez wypicie skażonej wody.
- W jelicie zwierzęcia dochodzi do rozpuszczenia osłonek jajowych i uwolnienia postaci larwalnej (onkosfery).
- Onkosfera wwierca się w ścianę jelita i dociera z krwią głównie do dobrze zaopatrzonych w krew mięśni.
- To stadium rozwojowe pasożytów w mięśniach nazywamy wągrami. Po średnio 10 tygodniach wągier ma wielkość około 0,5 cm i jest gotowy do zakażania.
- Cysticerkus: pęcherzyk wypełniony płynem, zawierający protoskoleks, czyli zalążek tasiemca.
- Ludzie zarażają się poprzez spożywanie żywności poddanej niedostatecznej obróbce cieplnej.
- W przewodzie pokarmowym człowieka cysticerkus pęka i protoskoleks przyczepia się do ściany jelita.
- Każdy protoskoleks tworzy główkę tasiemca, który rośnie poprzez tworzenie nowych proglotydów z tylnej części ciała.
- Ten proces dojrzewania w jelicie człowieka trwa przez 2–4 miesiące.
- Pasożyt rośnie apozycyjnie z głowy. Powstają proglotydy, które zawierają męskie i żeńskie narządy rozrodcze oraz do 100 000 jaj.
- Jaja są wydalane z kałem i mogą przetrwać w wodzie, w glebie lub na roślinach przez bardzo długi czas.
Gatunki Taenia
- Człowiek jest żywicielem ostatecznym dwóch gatunków z rodzaju Taenia: Taenia saginata (tasiemiec nieuzbrojony) i Taenia solium (tasiemiec uzbrojony).
- T. solium
- Świnie, pełniące rolę żywicieli pośrednich, zarażają się poprzez paszę lub wodę zanieczyszczoną zakażonymi odchodami ludzkimi.
- Zła higiena i warunki sanitarne są czynnikami predysponującymi.
- rozpowszechniony w Ameryce Łacińskiej, tropikach Afryki i Azji Środkowej
- U ludzi zakażenie następuje zwykle poprzez spożycie surowej lub niedogotowanej wieprzowiny.
- Człowiek jest żywicielem ostatecznym, w którym rozwija się dorosły pasożyt.
- Nie obejmuje to przypadków, w których człowiek pełni rolę żywiciela pośredniego i rozwija się wągrzyca.
- Jaja tasiemca są połykane i rozprzestrzeniają się hematogennie.
-
- Często zasiedlają tkankę łączną, mięśnie, oczy, a zwłaszcza mózg.
- Najczęstszym objawem wągrzycy jest neurocysticerkoza (wągrzyca ośrodkowego układu nerwowego).9
- Świnie, pełniące rolę żywicieli pośrednich, zarażają się poprzez paszę lub wodę zanieczyszczoną zakażonymi odchodami ludzkimi.
- T. saginata1
- Larwy są spożywane przez ludzi wraz z niedogotowaną wołowiną, tasiemce rozwijają się w jelicie człowieka (żywiciel ostateczny).
- Człowiek zaraża się zwykle tylko jednym lub co najwyżej kilkoma dorosłymi tasiemcami.
Tasiemiec karłowaty1,4
- Osiąga 30–40 mm długości i 1 mm średnicy.
- Zakażenie gatunkiem Hymenolepis nana jest najczęściej spotykanym na świecie zakażeniem tasiemcem.
- Zakażenie może zostać przeniesione z człowieka na człowieka, a sprzyjają temu nieodpowiednie warunki higieniczne (człowiek może być żywicielem pośrednim i ostatecznym).
- Infestacja występuje najczęściej u dzieci żyjących w ciepłym klimacie i w nieodpowiednich warunkach higienicznych.
Diphyllobothrium latum1:
- Człowiek zaraża się przez spożycie mięsa ryby niepoddanej odpowiedniej obróbce termicznej.
Czynniki predysponujące
- Złe warunki higieniczne
- Kontakt zwierząt ze skażoną wodą
ICD-10
- B68 Tasiemczyca
- B68.0 Tasiemczyca wywołana przez tasiemca uzbrojonego
- B68.1 Tasiemczyca wywołana przez tasiemca nieuzbrojonego
- B68.9 Tasiemczyca, nieokreślona
- B69 Wągrzyca
- B69.0 Wągrzyca ośrodkowego układu nerwowego
- B69.1 Wągrzyca oka
- B69.8 Wągrzyca o innym umiejscowieniu
- B69.9 Wągrzyca, nieokreślona
- B71 Zakażenia innymi tasiemcami
- B71.0 Hymenolepidoza
- B71.1 Dipylidoza
- B71.8 Inne określone zakażenia tasiemcami
- B71.9 Zakażenie tasiemcem, nieokreślone
Diagnostyka
Diagnostyka różnicowa
- Inne choroby wywołane przez robaki pasożytnicze, takie jak glisty ludzkie, obleńce czy owsiki (owsica)
Wywiad lekarski
- Infestacje jelitowe tasiemcami u ludzi często przebiegają bezobjawowo.1
- Nieswoiste objawy1:
- ból brzucha, ból na czczo
- nudności, wymioty
- zaparcia i biegunka (często na przemian)
- utrata apetytu lub zwiększony apetyt
- utrata masy ciała
- wzdęcia
- świąd okołoodbytniczy
- ból głowy
- pokrzywka
- Niektórzy pacjenci zgłaszają pojawienie się w stolcu lub spontanicznie segmentów tasiemca (zwartych proglotydów, o długości 2–20 mm).1
- W przypadku hymenolepidozy: może wystąpić swędząca wysypka skórna.1
- Pytania ukierunkowane na:
- spożycie surowego mięsa lub ryb albo zanieczyszczonej wody
- pobyty za granicą
- Wągrzyca
- ból głowy
- napady drgawkowe
- inne, zmienne objawy neurologiczne9
Badanie przedmiotowe
- Często nie wykazuje żadnych zmian patologicznych.
- W przypadku hymenolepidozy: możliwa plamisto-grudkowa wysypka skórna
- W wągrzycy zaburzenia neurologiczne w zależności od lokalizacji wągrów1
- Znalezienie pojedynczych lub połączonych segmentów tasiemca (proglotydów) w kale lub bieliźnie
Badania uzupełniające w ramach podstawowej opieki zdrowotnej
- Badania laboratoryjne
- morfologia krwi z rozmazem
- Eozynofilia jest typowa, ale nie występuje u wszystkich nosicieli tasiemca.1
- W infestacji bruzdogłowcem szerokim (Diphyllobothrium latum) możliwy niedobór witaminy B12 i niedokrwistośc megaloblastyczna.
- Badanie kału na obecność jaj i członów pasożyta1
- wykrywanie dorosłych tasiemców
- rozróżnianie gatunków poprzez badanie proglotydów
- Jaja T. saginata i T. solium są nierozróżnialne.
- Wynik badania kału może być fałszywie ujemny, ponieważ tasiemce lub jaja są wykrywalne dopiero po 2–3 miesiącach od zakażenia, a więc w stadium dorosłym.
Diagnostyka specjalistyczna
- Procedury obrazowe
- MRI głowy lub TK w przypadku podejrzenia wągrzycy1
- Histologiczne wykrywanie neurocysticerkozy z zakażonej tkanki9
- Test serologiczny
- przy podejrzeniu neurocysticerkozy badanie serologiczne metodą immunoblottingu enzymatycznego (EITB)
- Swoistość sięga niemal 100%, czułość jest ograniczona.5
- przy podejrzeniu neurocysticerkozy badanie serologiczne metodą immunoblottingu enzymatycznego (EITB)
Leczenie
Cel leczenia
- Eliminacja tasiemca
Ogólne informacje o leczeniu
- W przypadku infestacji tasiemcem jelitowym leczeniem z wyboru są leki przeciwpasożytnicze.1
- W przypadku tasiemczycy powtórzenie leczenia zwykle nie jest konieczne, ale ma sens w przypadku infestacji tasiemcem karłowatym (hymenolepidoza).
- W przypadku wągrzycy
- prazykwantel 500 mg przez kilka dni, glikokortykoidy, leki przeciwdrgawkowe5
- działanie w zależności od stopnia i lokalizacji infestacji wągrami
- Leczenie wągrzycy powinno odbywać się w trybie stacjonarnym na oddziale neurologicznym mającym doświadczenie w leczeniu tego typu chorób.
Farmakoterapia tasiemczycy
- Lekiem z wyboru jest prazykwantel1,3(lek obecnie dostępny w Polsce jedynie w ramach procedury importu docelowego).
- Może być stosowany w przypadku wszystkich zakażeń tasiemcem, większe dawki wymagane są w przypadku zakażenia Hymenolepis nana.110
- zalecany dla dzieci od 4. roku życia i dorosłych
- tasiemczyca: 5-10 mg/kg masy ciała doustnie jako dawka jednorazowa
- zakażenie Hymenolepis nana: 25 mg/kg masy ciała doustnie jako dawka jednorazowa (powtórne podanie tej samej dawki w 10. dobie)
- Ciąża: WHO zaleca podawanie we wskazaniu schistosomatoza przez cały okres ciąży; brak oznak szkodliwości dla nienarodzonego dziecka.11
- Karmienie piersią: Przenosi się do mleka matki w niewielkich ilościach, w przypadku krótkiego leczenia zaleca się wstrzymanie karmienia piersią na 24 godziny, w przypadku dłuższego leczenia rozważyć ścisłe wskazania lub odstawienie od piersi.
- W przypadku zarażenia T. solium konieczne wykluczenie niemej klinicznie wągrzycy (prazykwantel wchłania sie z przewodu pokarmowego i może spowodować niekontrolowane obumieranie wągrów i obrzęk mózgu).10
- Może być stosowany w przypadku wszystkich zakażeń tasiemcem, większe dawki wymagane są w przypadku zakażenia Hymenolepis nana.110
- Niklozamid3(lek obecnie dostępny w Polsce jedynie w ramach procedury importu docelowego)
- Stosowany przy zakażeniach tasiemcem nieuzbrojonym (Taenia saginata), tasiemcem uzbrojonym (Taenia solium), bruzdogłowcem szerokim (Diphyllobothrium latum) i tasiemcem karłowatym (Hymenolepis nana).
- dawkowanie u dorosłych: 2 g jednorazowo
- Albendazol
- 400 mg dziennie doustnie przez 3 dni3
- Skuteczność leczenia potwierdza brak wydalania członów tasiemca od 4. miesiąca po leczeniu.7
Zapobieganie
- Zakażenia można uniknąć przez gotowanie lub smażenie wołowiny lub wieprzowiny przed spożyciem.
- Aby zabić wągry, temperatura obróbki termicznej mięsa powinna osiągnąć 70°C przez co najmniej 5 minut.
- Wągry zabija również zamrożenie w temperaturze -18°C (przez min. 24 godziny).
- Badanie w kierunku infestacji wągrami (wągrzycy bydła rzeźnego) odbywa się w ramach urzędowego badania mięsa.
- Zapobieganie niekontrolowanemu rozprzestrzenianiu się fekaliów ludzkich (poprzez oczyszczalnie ścieków, unikanie „dzikich” toalet)
Powikłania
- W przypadku neurocysticerkozy
- napady drgawkowe
- ostry wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego12
Obowiązek zgłaszania
- Brak obowiązku zgłaszania tasiemczyc.
- W przypadku podejrzenia wągrzycy lub jej rozpoznania, dokonuje się zgłoszenia Państwowemu Powiatowemu Inspektoratowi Sanitarnemu właściwemu ze względu na miejsce zamieszkania pacjenta, w postaci papierowej lub elektronicznej (druk ZLK-1).
Informacje dla pacjentów
Informacje dla pacjentów w Deximed
Ilustracje
Przednia część ciała tasiemca: skoleks
Dorosły tasiemiec, Taenia saginata (tasiemiec nieuzbrojony)
Tasiemiec, proglotydy
Źródła
Piśmiennictwo
- Serpa JA, Chou A. Tapeworm infection. BMJ Best Practice, last updated Feb 15, 2019. bestpractice.bmj.com
- Laranjo-González M, Devleesschauwer B, Trevisan C, et al. Epidemiology of taeniosis/cysticercosis in Europe, a systematic review: Western Europe. Parasit Vectors. 2017 Jul 21;10(1):349. parasitesandvectors.biomedcentral.com
- World Health organization. Taeniasis/cysticercosis. 2022. www.who.int
- Centers for Disease control and Prevention (CDC). Hymenolepiasis. last reviewed: December 13, 2017. www.cdc.gov
- World Health Organisation. WHO guidelines on management of Taenia solium neurocysticercosis. ISBN: 978 92 4003223 1. 2022. www.who.int
- Wendt S, Lippmann N, Lübbert C: Diagnosis at a glance: tapeworm infestation. Dtsch Arztebl Int 2022; 119: 513. www.aerzteblatt.de
- Popielska J, Marczyńska M. Najczęstsze zarażenia pasożytnicze w Polsce. Pediatr Dypl. 2012;16(5):33-41 podyplomie.pl
- Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2022 r. wwwold.pzh.gov.pl
- Garcia HH, Gonzalez AE, Gilman RH. Taenia solium Cysticercosis and Its Impact in Neurological Disease. Clin Microbiol Rev. 2020 May 27;33(3):e00085-19. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Mach T, Nowak S, Stefaniak J. Tasiemczyce. Interna Szczeklika 2023. Medycyna Praktyczna, Kraków 2023. www.mp.pl
- Friedman JF, Olveda RM, Mirochnick MH, Bustinduy AL, Elliott AM. Praziquantel for the treatment of schistosomiasis during human pregnancy. Bull World Health Organ. 2018 Jan 1;96(1):59-65. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- White AC Jr, Garcia HH. Updates on the management of neurocysticercosis. Curr Opin Infect Dis. 2018 Oct;31(5):377-82. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Autorzy
- Krzysztof Studziński, Dr n. med., specjalista medycyny rodzinnej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (recenzent)
- Tomasz Tomasik, Dr hab.n. med., Prof. UJ, specjalista medycyny rodzinnej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (redaktor)
- Franziska Jorda, dr n. med., lekarz ze specjalizacją w dziedzinie chirurgii trzewnej, lekarz w trakcie specjalizacji z medycyny rodzinnej, Kaufbeuren