Informacje ogólne
Definicja
- Zmiany zwyrodnieniowe stawu biodrowego
- Synonimy: artroza stawu biodrowego, zwyrodnienie stawu biodrowego, koksartroza
- Choroba zwyrodnieniowa stawów to zbiorcze określenie głównie niezapalnych, postępujących chorób stawów.
UszkodzenieDo uszkodzeń chrząstkinastępujedochodziw wynikuna skutek zużyciasprawiającego,żektórezachodząpowoduje również procesy przebudowy w - Efektem jest ból stawu biodrowego i
. - Rozróżnia się pierwotną (idiopatyczną) i
Częstość występowania
BiodroStawnależybiodrowydojest jednym z najczęściej dotkniętych chorobą zwyrodnieniową stawów (oprócz stawu kolanowego).- W
zachodnichkrajach uprzemysłowionych na chorobę zwyrodnieniową stawów cierpi około 15–20% osób w W niemieckim badaniuRoczny współczynnikchorobowozachorowalnościdlanaartrozyartrozęodu osób po 65. roku życiaw skali rocznej określono nawynosi 48% dla kobiet i 31% dla mężczyzn.- Szacuje się, że w Polsce na chorobę zwyrodnieniową stawów choruje 2 mln osób.2
Etiologia i patogeneza
- Zmiany
artretycznezwyrodnieniowe wynikają z - We wczesnym stadium
zwiększona jestwzrasta indukowana przez chondrocyty synteza macierzy pozakomórkowej i - Późniejsze wytwarzanie czynników katabolicznych prowadzi do dalszego uszkodzenia chrząstki.
- W
chrząstki, co prowadzi do bolesnego ocierania siękościpowierzchni stawowych o23. - U
Czynniki predysponujące
- Predyspozycje genetyczne
- Wiek
- Nadwaga
34 NiewspóNieprawidłosiowośćowe ustawienie powierzchni stawowych w- Choroby reumatologiczne: reumatoidalne zapalenie stawów, łuszczycowe zapalenie stawów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa
septyczneSeptyczne (bakteryjne) zapalenie stawówjaJałowa martwica (głowy kości udowej)NiewspóNieprawidłosiowośćowe ustawienie w- Choroby metaboliczne: chondrokalcynoza
hemofiliaHemofilia z- Długotrwałe stanie, podnoszenie ciężarów lub noszenie
45 - Sporty obciążające (bieganie na poziomie profesjonalnym)
56
ICPC-2
L89 Choroba zwyrodnieniowa stawu biodrowego
ICD-10
- M16 Koksartroza [choroba zwyrodnieniowa stawów biodrowych]
- M16.0
- M16.1
- M16.2
- M16.3
- M16.4
- M16.5
- M16.6
- M16.7
- M16.9
- M16.0
Diagnostyka
Kryteria diagnostyczne
PrzeważnieWdiagnozwiększości przypadków rozpoznanie choroby zwyrodnieniowej stawów biodrowych można postawić zwystarczającymwysokim prawdopodobieństwem na podstawie wywiadu orazobrazubadaniaklinicznegofizykalnego iDiagnozęRozpoznanie choroby zwyrodnieniowej stawów stawia się klinicznie na podstawiespecjalnegotypowego wywiadu (ból stawu biodrowego,poranneporannazesztywnienie<60 min) oraz specyficznego badania fizykalnego (bolesna rotacja do wewnątrz i ograniczenie zgięcia)>sztywność).67.- W
wykonywanewykonuje się jest badanie rentgenowskie.- Obraz kliniczny i
cieciarentgenowskierentgenowskiego nie zawszesięsązgadzajze sobą zgodne pod kątem stopnia nasilenia choroby zwyrodnieniowej stawów.
- Obraz kliniczny i
- Kryteria diagnostyczne choroby zwyrodnieniowej stawu biodrowego wg American College of Rheumatology (ACR):
- ból stawu biodrowego i
- ból stawu biodrowego i
- ból i
- OB ≤20 mm/h
- osteofity kości udowej lub panewki
- zwężenie jamy stawowej
- ból stawu biodrowego i
Diagnostyka różnicowa
- Uszkodzenia kręgów lędźwiowych
- Zespół mięśnia gruszkowatego
- Nowotwory pierwotne
- Przerzuty do kości
- Infekcje (bakteryjne i
- Chondromatoza
- Złamanie szyjki kości udowej, złamania panewki, złamania bliższej części kości udowej
- Dysplazja stawu biodrowego
- Zerwanie obrąbka stawowego
- Martwica głowy kości udowej
- Zapalne choroby reumatyczne stawów
- Konflikt udowo-panewkowy
- Choroby
wewnątrzjamy brzusznej PrzepuklinyPrzepuklinaw pachwiniepachwinowa, przepuklina zasłonowa, udowa- Zapalenia kaletki maziowej
wyrostka łokciowego - Zajęcie stawu biodrowo-krzyżowego
- Neurogenne zespoły pachwinowe
- Zapalenie kości i
- Zespół trzaskającego biodra
- Tendinopatie przyczepu w
- Angiopatie miednicy, pachwiny, przestrzeni zaotrzewnowej
- Zespół ścięgna mięśni kulszowo-goleniowych
Wywiad lekarski
- Ogólny wywiad lekarski pod kątem problemów
z biodremze stawem biodrowymWywiadwywiad społeczny, zawodowy i- zaburzenia metaboliczne
- przebyta choroba stawu biodrowego
- inne choroby stawów
- wcześniejsze urazy
- poprzednie hospitalizacje i zabiegi chirurgiczne
- nadmierne używanie nikotyny oraz nadużywanie alkoholu
- obciążenie fizyczne (sportowe, zawodowe)
- wywiad dotyczący
przyjmowaniaprzyjmowanych leków
- Specjalny wywiad w
z biodremze stawem biodrowym- ból w
- ból spoczynkowy/nocny
poranneporannazesztywnieniesztywność wbiodrzestawie biodrowym trwająceca dłużej niż 30 min. i- bolesna rotacja do wewnątrz
- ograniczenie ruchowe
- maksymalny dystans chodzenia
- ból innych stawów, w
- wcześniejsze leczenie dotkniętego stawu
- ból w
- Charakterystyka bólu
- stopniowo narastający ból w
- ból rozruchowy, ustępujący po kilku krokach lub kilku minutach chodzenia, ale powracający po okresie wysiłku
wW zaawansowanej chorobie ból pojawia się nawet w
- stopniowo narastający ból w
- Pogorszenie jakości życia
poranneporannazesztywnieniesztywność trwająceca przez 30–60 min.- ograniczenie
ruchuruchomości wprzyrotacji do wewnątrz iciucia, aż do przykurczu zgięciowego - W
- Wywiad zawodowy, obciążenie fizyczne, sport
- Istniejące wcześniej choroby stawów, dysplazja stawu biodrowego
- Ocena poziomu cierpienia pacjentów w
- ból
- ograniczenie funkcji i
- ograniczenia jakości życia związanej ze zdrowiem
Badanie przedmiotowe
- Zawsze należy zbadać oba stawy biodrowe.
- Ocena poziomu miednicy, długości
nógkończyn dolnych, wzorca chodu - W
Atrofiaocena atrofii mięśni bioder i - Wykluczenie obrzęku, zaczerwienienia i
- Pogorszenie mobilności nawet we
wcześniejszychwczesnych stadiach choroby Dodatnidodatni objaw Drehmanna- Zgięcie pod kątem 90 stopni w
- Zgięcie pod kątem 90 stopni w
Bolesnabolesna i- Określenie zakresu ruchu sąsiednich stawów
- Badanie
ukrwieniakrążenia, funkcji motorycznych i - Ogólne badanie przedmiotowe w
z biodremze stawem biodrowym powinno obejmować następujące punkty:- obserwacja (obrzęk, zaczerwienienie, nadmierne ucieplenie)
- ocena przepływu krwi
- orientacyjne badanie neurologiczne (czynność ruchowa,
wrażliwośćczuciowa) kończyn dolnych
- Specjalne badanie przedmiotowe w
z biodremze stawem biodrowym powinno obejmować następujące punkty:Wzorzecwzorzec chodu- wysokość miednicy i
nógkończyn dolnych - oś kończyn dolnych
troficznoobecność atrofii inógkończyn dolnych i- ból
związanypodczasz uciskiemucisku pachwiny,opukiwaniemopukiwania krętarzowym i uciskowytarza - zakres ruchu
dotkniw zajętegotymbiodrastawie - zakres ruchu kontralateralnego
biodrastawu - zakres ruchu sąsiednich stawów
Badania uzupełniające w ramach podstawowej opieki zdrowotnej
- Badania krwi
- OB, CRP oraz leukocyty, w
.
- OB, CRP oraz leukocyty, w
- Skala Harrisa (Harris Hip Score – HHS)
Kwestionariuszkwestionariuszdoumożliwiającywykryciawykrycie dolegliwości i problemów w codziennych czynnościach związanych ze stawem biodrowymdolegliwości i problemów w codziennych czynnościach.
Diagnostyka specjalistyczna
PrześwietlenieZdjęcie rentgenowskie
- Badanie RTG wykonuje się w
Obrazowanie głębokiego ustawieniaobrazowanie miednicydokładniew projekcji przednio-tylnetylnej, jak równieżzdjęciewgłębokoosiowej dotkniętego stawu biodrowego lub projekcji Lauensteina67
- Zmiany radiologiczne nie zawsze korelują z
zakresemnasileniem objawów ze strony stawu biodrowego i RadiologicznyRadiologiczniestopień nasilenianasilenie choroby zwyrodnieniowej stawów dzieli się według skali Kellgrena iStopiestopień 1: możliwe zwężenie jamy stawowej, możliwe osteofityStopiestopień 2: możliwe zwężenie jamy stawowej, możliwe osteofity, minimalna sklerotyzacjaStopiestopień 3: znaczne zwężenie jamy stawowej, nieliczne osteofity, niewielka sklerotyzacjaStopiestopień 4: znaczne zwężenie jamy stawowej, duże osteofity, sklerotyzacja, torbiele, wyraźna deformacja.
Badanie metodą tomografii komputerowej (TK) i rezonansu magnetycznego (RM)
- Badania
tewskazanesątylko wmipomiędzy wynikamiklinicznymibadania fizykalnego iradiologicznymiradiologicznego67 - Tkanki miękkie i
oparciuo badaniebadaniu RM. - Dzięki TK można dokładniej ocenić struktury kostne.
Scyntygrafia
- Zaleca się wykonanie w
guzuguza
USG
- Badanie ultrasonograficzne pomaga wykryć wysięk dostawowy i
- W
klinicznymfizykalnymioraz radiologicznym
Wstrzyknięcie środka znieczulającego miejscowo
- Przed zaleceniem leczenia endoprotetycznego można wykonać infiltrację dostawową miejscowym środkiem znieczulającym pod kontrolą obrazową w
przyczynywewnątrzstawowej przyczyny bólu.
Lista kontrolna dotycząca skierowania
Choroba zwyrodnieniowa stawu biodrowego
- Cel skierowania
- Diagnostyka? Implant protezy stawu biodrowego? Inne zabiegi chirurgiczne?
- Wywiad lekarski
- Czas trwania i
- Stopień nasilenia bólu? Ból w
- Doświadczenie z
- Inne istotne schorzenia? Regularnie przyjmowane leki?
- Zdolność do wykonywania ćwiczeń?
- Skutki:
Utratautrata sprawności wpływająca na jakość życia?
- Czas trwania i
- Badanie przedmiotowe
- Bóle? Ograniczona ruchomość (rotacja do wewnątrz, zgięcie, przywodzenie itp.)? Przykurcze?
- Skala Harrisa (HHS)?
- Badania uzupełniające
PrześwietlenieZdjęcie rentgenowskie?
Leczenie
Cele leczenia
- Łagodzenie bólu oraz zapobieganie utracie sprawności stawów
- Poprawa jakości życia
Ogólne informacje o leczeniu
- Choroby zwyrodnieniowej stawów nie da się wyleczyć, ból jest spowodowany stanem zapalnym, osłabieniem i
; od tego należy rozpocząć leczenie. - Leczenie multimodalne
- leczenie farmakologiczne
- w
nie mabrak wpływu na przebieg choroby
- w
- budowa masy mięśniowej oraz aktywność fizyczna, kinezyterapia
- zmniejszenie masy ciała w
Informacjeedukacja, udzielenie wyjaśnień i,
- leczenie farmakologiczne
- W
- Wskazania do endoprotezy całkowitej stawu biodrowego
Gdywpacjenciprzypadkunadalutrzymującychbardzosięcierpiąsilnych dolegliwości bólowych pomimominimalnieminimum 3-miesięcznego leczenia zachowawczego zgodnego z.
UczestniczeniePacjent powinien uczestniczyć ww połączeniucznie z uzgodnieniem indywidualnych celów leczenia.78
Leczenie zachowawcze
- Unikanie przeciążenia stawów.
- Kinezyterapia, która ma na celu złagodzenie bólu i
,oraz eliminację deficytów mięśniowych poprzez fizjoterapię i89. - Fizjoterapia: wykonywana w
- Elektroterapia/terapia ultradźwiękami, masaż, okłady ciepłe i zimne, balneoterapia pomagają złagodzić objawy.
- Fizjoterapia
KinezyterapiakinezyterapiaĆćwiczenia wzmacniające oraz ogólnelnawzmocnieniepoprawawytrzymałosprawności fizycznejTerapiauzupełniająco terapia manualnajako uzupełnienie
- Używanie sprzętu ułatwiającego poruszanie się pod nadzorem fizjoterapeutycznym w
- Akupunktura: jako uzupełnienie standardowego leczenia
Leczenie farmakologiczne
- W
środkimetody łagodzenia bólui środki terapeutycznesą niewystarczające. - NLPZ i
dawcenajmniejszej skutecznej dawce i - Wszystkie doustne NLPZ i
- W
- Miejscowe NLPZ, np. diklofenak 1% żel
- Podczas gdy Amerykańskie Towarzystwo Reumatologiczne (American College of Rheumatology/Arthritis) zaleca miejscowe stosowanie NLPZ w
- Podczas gdy Amerykańskie Towarzystwo Reumatologiczne (American College of Rheumatology/Arthritis) zaleca miejscowe stosowanie NLPZ w
- W
mogąmoże być konieczne zastosowanie ogólnoustrojowelnoustrojowychlekileków przeciwbólowelowych.Mogą to być na przykład Na przykładparacetamol 500 mg do 3xrazy na dobę910- Długotrwałe leczenie większymi dawkami niesie ze sobą ryzyko uszkodzenia wątroby.
Mogą to być na przykład Na przykładibuprofenw tabletkach600 mg1 tabletkado 3xrazy na dobę przez określony czas- Aby uniknąć interakcji między lekami, należy przyjmować niskie dawki kwasu acetylosalicylowego i
- Aby uniknąć interakcji między lekami, należy przyjmować niskie dawki kwasu acetylosalicylowego i
Mogą to być na przykład Na przykładnaproksenw tabletkach250 mg:1–2 tabletki rano i- Spośród wszystkich NLPZ naproksen ma najniższy wskaźnik działań niepożądanych
dlaze strony układu krążenia, ale częściej występują działania niepożądane ze stronyukładuprzewodu pokarmowego.
- Spośród wszystkich NLPZ naproksen ma najniższy wskaźnik działań niepożądanych
Mogą to być na przykład Na przykładdiklofenak2 x50–75 mg/2 razy na dobę- zdarzenia sercowo-naczyniowe
- Inhibitory COX-2
- Działają porównywalnie z
- Działają porównywalnie z
- Zdarzenia sercowo-naczyniowe są częstsze w
dow długotrwałegoymleczenialeczeniuustarszych pacjentów, zwłaszczatychzztowarzyszącymi chorobami układu krążenia w OstroSzczególną ostrożność należy zachowaćrównieżw- Pacjenci ze skłonnością do wrzodów żołądka i
- inhibitory COX-2 lub
- połączenie NLPZ z
.
- inhibitory COX-2 lub
- Opiaty
moMożliwe jest krótkotrwałe stosowanie słabych opioidów wz innychdopowodówich stosowania.
- Metamizol
moMożna stosować, gdy NLPZ nie są tolerowane lub są przeciwwskazane zwcześniejszychinnych chorób.moMoże być również stosowany u4 x1000 mg/4 razy na dobę.Dziadziałania niepożądane- wstrząs anafilaktyczny
- agranulocytoza
- Siarczan glukozaminy i
metaanalizaMetaanaliza 10 badań zaniglukozamina, chondroityna,anioraz skojarzenie tychśrodkleków nie wpływa na ból stawów ani rozmiar jamy stawowej w1011.glukozaminGlukozaminę można rozważyć u
Inne opcje leczenia
ZastrzykiDostawoweziniekcje kwasu hialuronowego- Dostawowe
zastrzykiiniekcjez kortykosteroidglikokortykosteroidów - Brak wystarczających dowodów na skuteczność leczenia stawu biodrowego
Leczenie chirurgiczne
Zabiegi chirurgiczne oszczędzające staw biodrowy
- Zabiegi artroskopowe lub otwarte
ZabiegiZabiegchirurgicznechirurgiczny oszczędzającecystawystawkorygująkorygujeniewspónieprawidłosiowościowe ustawienie w- Może to opóźnić postęp choroby zwyrodnieniowej
stawówstawu i - Dopuszczalne są:
- osteotomie miednicy
- osteotomie kości udowej
lub połączenie obu - artroskopia w
- leczenie mające na celu naprawę chrząstki, m.in. w
- transfer kostno-chrzęstny
- po wypełnieniu ubytku kostnego, np. za pomocą
osadzonych tkanektkanki gąbczastychbczastej lub cylindrów kostnych z Przeciwwskazaniaprzeciwwskazania:zawansowanazaawansowana koksartroza
implantImplant protetyczny
- Tylko w przypadkach, gdy radiologicznie potwierdzono zaawansowaną chorobę zwyrodnieniową stawów (stopień 3. lub 4. według skali Kellgrena i
- Tylko w przypadkach, gdy objawy utrzymują się
utrzymująpomimo co najmniej 3-miesięcznego leczenia zachowawczego. - Wskazania należy ustalić wspólnie z
- stres psychologiczny
- pogorszenie jakości życia
- silny lub stały ból
- znaczne ograniczenie ruchu
- przykurcz zgięciowy
- znaczne skrócenie dystansu chodzenia
- ograniczenie codziennych czynności
- powikłania po leczeniu farmakologicznym
- niepowodzenie leczenia za pomocą środków zachowawczych
- jakość życia związana ze zdrowiem
- W
wydapodjąćzaleceniedecyzjęwykonaniao wykonaniu lubpodać terminnie endoprotezy całkowitej stawu biodrowego po anestezjologicznej lub specjalistycznej ocenie ryzyka z - Przy BMI ≥40 kg/m2, ze względu na znacznie zwiększone ryzyko powikłań, przeprowadza się krytyczną ocenę korzyści i
- Omówienie wraz z
Wczesnewczesne wskazanie: ewentualnie konieczność zmiany implantu wPpóźne wskazanie: pod warunkiem znacznej utraty jakości życia z
- Przedoperacyjnie: modyfikowalne czynniki ryzyka
- zalecenie zaprzestania palenia co najmniej 1
operacjązabiegiem operacyjnym - optymalizacja glikemii u
- przy wskaźniku BMI ≥30 kg/m2 zalecenie zmniejszenia masy ciała przed
operacjązabiegiem operacyjnym - w
psychicznepsychicznej, zalecana wcześniejsza konsultacja ze specjalistą - Jeśli występuje niedokrwistość, należy
jąustalicwyjaśnićprzyczynę ioperacjązabiegiem operacyjnym. - Należy wykluczyć infekcję.
- zalecenie zaprzestania palenia co najmniej 1
- Przeciwwskazania
- wskaźnik BMI ≥40 kg/m2 (względne)
- ostre lub przewlekłe choroby współistniejące ze zwiększonym ryzykiem zgonu (względne)
Rehabilitacja
- Po
operacjizabiegu operacyjnym program rehabilitacji (trening chodu, trening wspierającybudowodbudowę mięśni) powinien być kontynuowany przez kilka miesięcy – czas trwania zależy od indywidualnych potrzeb. RNależy wyrównać różnicanicę długościnógkończynpowinna zostać wyrównanadolnych.- Rehabilitacja
poprawiapowinna poprawić sprawność pacjenta.
Zapobieganie
Przedoperacyjna
Przed zabiegiem operacyjnym- Utrata masy ciała i
- Utrata masy ciała i
- Zaprzestanie palenia tytoniu zmniejsza częstość powikłań.
Przebieg, powikłania i rokowanie
Przebieg
- Choroba zwykle postępuje stopniowo,
alejednak wśrodkileczenie zachowawczeprzynosząprzynosi długotrwały oczekiwany efektprzez długi czas.
Powikłania
przykurczPrzykurcz zgięcia stawu biodrowegoatrofiaAtrofia mięśnibrakBrak mobilności- Pooperacyjne
- problemy z
- zakrzepica
Zatorowozatorowość płucna- krwawienia pooperacyjne
- uszkodzenie nerwów
- okołoprotezowa utrata kości
- różnica w
nógkończyn - osyfikacja
- poluzowanie protezy
Infekcjainfekcja- zwichnięcie
- problemy z
Rokowanie
- W
środkileczenie zachowawczedająprzynosi zadowalający efekt. OperacjaZabieg operacyjny przynosi znaczną poprawę u- Systematyczny przegląd badań, który obejmuje międzynarodowe dane od ponad 228
1112.
Dalsze postępowanie
- Wizyty kontrolne w
Informacje dla pacjentów
O czym należy poinformować pacjentów?
- Szczegółowe informacje o
- Unikanie stania przez długi czas, podnoszenia i
. - Leżenie na brzuchu lub boku z
poduszkamipoduszką między nogami wpływa korzystnie na ograniczenie lub uniknięcie przykurczów. - Stosowanie sprzętu ułatwiającego poruszanie się (kula/laska) po przeciwnej stronie do chorego biodra
. - Aktywność fizyczna
- Korzystny wpływ mają jazda na rowerze i
- Metaanaliza wykazała, że trening siłowy, często połączony z
- Korzystny wpływ mają jazda na rowerze i
Informacje dla pacjentów w Deximed
Ilustracje
Choroba zwyrodnieniowa stawów biodrowych: 1. zwężenie jamy stawowej, 2. osteofit, 3. torbiele podchrzęstne
Choroba zwyrodnieniowa stawów biodrowych obustronna
Całkowita endoproteza stawu biodrowego, zdjęcie RTG: wyciek cementu kostnego
Prawidłowe biodro, zdjęcie rentgenowskie: 1. głowa kości udowej, 2. szyjka kości udowej, 3. krętarz większy, 4. krętarz mniejszy
Źródła
Piśmiennictwo
- Dieppe PA, Lohmander LS. Pathogenesis and management of pain in osteoarthritis. Lancet 2005; 365: 965-73. PubMed
- Klimiuk PA, Kuryliszyn-Moskal A. Choroba zwyrodnieniowa stawów. W: Reumatologia. Wielka interna. Puszczewicz M (red.). Medical Tribune Polska, Warszawa 2010; 273-290.
- Xia B, Di Chen, Zhang J, Hu S, Jin H, Tong P. Osteoarthritis pathogenesis: a review of molecular mechanisms. Calcif Tissue Int. 2014 Dec;95(6):495-505.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25311420/" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25311420/" target="_blank">pubmed.ncbi.nlm.nih.gov - Gandhi R, et al. BMI independently predicts younger age at hip and knee replacement. Obesity (Silver Spring), 2010. 18(12): p. 2362-6.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20379147/" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20379147/" target="_blank">pubmed.ncbi.nlm.nih.gov - Bergmann A, Bolm-Audorff U, Krone D, Seidler A, Liebers F, Haerting J, Freiberg A, Unverzagt S: Occupational strain as a risk for hip osteoarthritis—a systematic review of risk assessment. Dtsch Arztebl Int 2017; 114: 581–8.
https://www.aerzteblatt.de/archiv/193147/Hueftgelenksarthrose-Koerperliche-Belastung-im-Beruf-als-Risiko" href="https://www.aerzteblatt.de/archiv/193147/Hueftgelenksarthrose-Koerperliche-Belastung-im-Beruf-als-Risiko" target="_blank">www.aerzteblatt.de - Lievense AM, Bierma-Zeinstra SA, Verhagen AP, Bernsen RM, Verhaar JAS, Koes BW. Influence of sporting activities on the development of osteoarthritis of the hip: a systematic review. Arthritis Rheum 2003; 49: 228-36.
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/art.11012/full" href="http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/art.11012/full" target="_blank">onlinelibrary.wiley.com - Sakellariou G, Conaghan PG, Zhang W, et al. EULAR recommendations for the use of imaging in the clinical management of peripheral joint osteoarthritis. Ann Rheum Dis. 2017;76(9):1484-94.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28389554/" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28389554/" target="_blank">pubmed.ncbi.nlm.nih.gov - Hunter DJ, Bierma-Zeinstra S. Osteoarthritis. Lancet. 2019 Apr 27;393(10182):1745-1759.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31034380/" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31034380/" target="_blank">pubmed.ncbi.nlm.nih.gov - Fransen M, et al. Exercise for osteoarthritis of the hip. Cochrane Database Syst Rev, 2014 Apr 22;(4): CD007912.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24756895/" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24756895/" target="_blank">pubmed.ncbi.nlm.nih.gov - Machado GC, Maher CG, Ferreira PH, et al. Efficacy and safety of paracetamol for spinal pain and osteoarthritis: systematic review and meta-analysis of randomised placebo controlled trials. BMJ 2015; 350: h1225. doi:10.1136/bmj.h1225 DOI
- Wandel S, Jüni P, Tendal B, et al. Effects of glucosamine, chondroitin, or placebo in patients with osteoarthritis of hip or knee: network meta-analysis. BMJ 2010; 341: c4675. BMJ (DOI)
- Evans JT, Evans JP, Walker RW, et al. How long does a hip replacement last? A systematic review and meta-analysis of case series and national registry reports with more than 15 years of follow-up. Lancet 2019; 393: 647-654.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30782340/" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30782340/" target="_blank">pubmed.ncbi.nlm.nih.gov - Kolasinski SL, Neogi T, Hochberg MC, Oatis C, Guyatt G, Block J, Callahan L, Copenhaver C, Dodge C, Felson D, Gellar K, Harvey WF, Hawker G, Herzig E, Kwoh CK, Nelson AE, Samuels J, Scanzello C, White D, Wise B, Altman RD, DiRenzo D, Fontanarosa J, Giradi G, Ishimori M, Misra D, Shah AA, Shmagel AK, Thoma LM, Turgunbaev M, Turner AS, Reston j; 2019 American College of Rheumatology/Arthritis Foundation Guideline for the Management of Osteoarthritis of the Hand, Hip, and Knee; Arthritis Care Res (Hoboken). 2020 Feb;72(2):149-162.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31908149/" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31908149/" target="_blank">pubmed.ncbi.nlm.nih.gov - Bannuru RR, Osani MC, Vaysbrot EE, Arden NK, Bennell K, Bierma-Zeinstra SMA, Kraus VB, Lohmander LS, Abbott JH, Bhandari M, Blanco FJ, Espinosa R, Haugen IK, Lin J, Mandl LA, Moilanen E, Nakamura N, Snyder-Mackler L, Trojian T, Underwood M, McAlindon TE; OARSI guidelines for the non-surgical management of knee, hip, and polyarticular osteoarthritis; Osteoarthritis Cartilage. 2019 Nov;27(11):1578-1589.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31278997/" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31278997/" target="_blank">pubmed.ncbi.nlm.nih.gov - Uthman OA, van der Windt DA, Jordan JL, et al. Exercise for lower limb osteoarthritis: systematic review incorporating trial sequential and network meta-analysis. BMJ 2013; 347: f5555. BMJ (DOI)
Autorzy
FranziskaKatarzynaJordaKosiek,drDr n. med.,specjalistkaspecjalista medycyny rodzinnej, Poradnia Lekarzy Rodzinnych w- Tomasz Tomasik, Dr hab. n. med., Prof. UJ, specjalista medycyny rodzinnej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (redaktor)
- Franziska Jorda, Dr n. med., specjalista w dziedzinie chirurgii trzewnej, lekarka podstawowej opieki zdrowotnej, Kaufbeuren